Theo quan niệm cổ truyền của đồng bào Ê Ðê, nhà dài là nơi chung sống của đại gia đình. Họ ví ngôi nhà dài như một tiếng chiêng ngân. Ngôi nhà thường xuyên được nối dài mỗi khi một thành viên nữ trong đại gia đình xây dựng gia thất, người con trai lấy vợ sẽ đến ở nhà vợ. Thông thường ngôi nhà dài của đồng bào dân tộc Ê Ðê có từ bảy đến chín cặp vợ chồng chung sống. Trong ngôi nhà dài truyền thống, các giá trị điêu khắc, trang trí, tạo hình đều mô phỏng theo mô típ chế độ mẫu hệ, tín ngưỡng phồn thực.
Người Ê Đê thường chọn hướng Bắc - Nam để dựng các ngôi nhà của mình để che đỡ hai luồng gió mùa đông bắc và tây nam, vào mùa mưa lại dựa vào thế mái nhà hình thuyền độc đáo của mình để tận hưởng sức nóng của mặt trời khi có nắng để hơ sấy các phòng. Kết cấu của nhà dài là cột kèo bằng gỗ tốt có độ bền cao. Nhà được thưng vách và lót sàn bằng phên nứa, mái lợp cỏ tranh, đỉnh mái cách sàn nhà khoảng 4 - 5m, lòng nhà rộng khoảng 4,5m - 5,5m. Bên trong không gian nhà dài lại được chia thành 2 phần: nửa phía trước gọi là “Gah” dành làm nơi tiếp khách, cúng thần, sinh hoạt chung của cả gia đình và là chỗ ngủ của con trai chưa vợ. Sàn nhà phần Gah thường rộng và được trang trí rất đẹp. Còn phần còn lại gọi là “Ôk”, là không gian riêng của các đôi vợ chồng, đặt bếp nấu ăn chung... Nơi này được chia thành nhiều buồng nhỏ mà theo thứ tự thì buồng thứ nhất từ cửa vào dành cho gia đình vợ chồng người đứng đầu gia đình; tiếp đó là buồng để đồ dùng cũng là buồng của người con gái út, người được thừa kế gia đình sau khi lập gia đình rồi mới đến buồng của cô gái cả và thứ.
Không gian nhà dài bố trí ghế Kpan ngồi đánh chiêng, bếp lửa sinh hoạt; bài trí các sản vật trên rừng, dưới nước thể hiện sự giàu có: chiêng, ché, sừng trâu, ba ba, kỳ đà, rau dớn... Vật liệu để dựng nên ngôi nhà dài truyền thống của đồng bào Ê Ðê chủ yếu được lấy từ các loại thảo mộc gần nơi sinh sống mà thường bằng gỗ, tre, nứa, mái tranh. Trong những năm gần đây đời sống đồng bào có khá hơn nên đa số nhà chuyển sang lợp mái tôn. Ngôi nhà Ê Đê có hai cửa, cửa phía trước dành cho khách và nam giới, cửa phía sau dành cho những người phụ nữ trong gia đình. Thường thì ở cửa trước những ngôi nhà sàn lớn được dựng ba cầu thang, một chính ở giữa còn hai cầu thang hai bên là phụ. Với những ngôi nhà giàu, có thế lực trong buôn thì cầu thang chính là những tấm ván có bậc, đầu đẽo uốn về trước như một con thuyền đang cỡi sóng với những hình chạm nổi như vầng trăng khuyết hay đôi bầu vú của người phụ nữ.
Đặc biệt, cầu thang là niềm tự hào của gia đình và cộng đồng. Nó là vật có hình khối cân đối làm bằng gỗ, có các bậc thang được đẽo vát nối tiếp nhau từ dưới đất lên đến sàn nhà... Mặt phẳng của các bậc thang thường nghiêng về bên trong và số bậc thang bao giờ cũng mang số lẻ, vì đây là con số lý tưởng theo quan niệm của đồng bào Ê Ðê... Ðáng chú ý, mỗi ngôi nhà dài bao giờ cũng có hai cầu thang, một dành cho khách và một dành cho người nhà khi lên xuống. Nhà dài là nét đẹp văn hóa rất tiêu biểu của dân tộc Ê Đê. Ngôi nhà mang những giá trị, sắc thái mang đậm ý nghĩa nhân văn của văn hóa truyền thống từ ngày xưa cho đến bây giờ. Nó đã góp phần quan trọng làm đa dạng hơn cho truyền thống, tạo nên bản sắc văn hóa người Việt Nam. Tuy nhiên, hiện nay phần lớn các ngôi nhà dài truyền thống của đồng bào Ê Ðê đang ngày một xuống cấp. Vì vậy các ban, ngành đang có những chính sách, biện pháp bảo tồn khẩn cấp các ngôi nhà dài của đồng bào Ê Ðê. Việc sớm có biện pháp giữ gìn, bảo tồn kiến trúc giá trị văn hóa nhà dài của đồng bào Ê Ðê là việc làm cấp thiết.
Nhà sàn dài của đồng bào dân tộc Êđê ở tỉnh Đắk Lắk là một trong những kiến trúc độc đáo của đồng bào Tây Nguyên. Từ bao đời nay, ngôi nhà sàn dài của đồng bào Êđê đã đi vào truyền thuyết, sử thi, lời nói vần của đồng bào thế nhưng, trong “cơn lốc” đô thị hoá từ thành thị đến buôn làng, tình trạng nhà xây, nhà bê tông hoá ngày càng lấn lướt, những ngôi nhà sàn dài của đồng bào Êđê đang đứng trước nguy cơ “xoá sổ”. Nhà sàn dài của đồng bào dân tộc Êđê trước đây làm bằng nguyên liệu của núi rừng: khung nhà bằng gỗ, xương mái, sàn bằng tre nứa, vách bao quanh nhà bằng tre nứa đập dập, đan kết lại hoặc thưng bằng ván. Kích thước mỗi căn nhà dài phổ biến là: xà ngang dài từ 3,20 đến 3,40 mét; cột cao 3,60 đến 4 mét; lòng nhà rộng từ 4,5 đến 5,3 mét. Nhà dài nằm trong các buôn đều có đòn nóc nằm theo hướng Bắc – Nam , cửa ra vào và cầu thang lên xuống.  Toàn cảnh nhà dài của người Ê đê Tây Nguyên Cầu thang có 7 bậc, được làm bằng gỗ tốt, chủ yếu là gỗ cẩm lai, gỗ hương, rộng từ 0,8 – 1,2 mét, phía đầu cầu thang nơi tiếp giáp với hiên nhà thượng tạc các hình mặt trăng lưỡi liềm, hai bầu vú tượng trưng cho sức sống, uy quyền của mẫu hệ. Bên trong nhà sàn dài là gian lớn, giáp với hiên nhà được dùng làm phòng khách, nơi tổ chức các sinh hoạt gia đình, sinh hoạt cộng đồng như đánh chiêng, các nghi lễ hàng năm, tiếp khách… Kế tiếp là các gian buồng riêng có bếp lửa của từng cặp vợ chồng; thông thường, mỗi nhà dài của đồng bào dân tộc Êđê có từ 7 đến 9 cặp vợ chồng cùng chung sống… Từ năm 1980 trở lại đây, tỉnh Đắk Lắk thực hiện việc tách hộ (tách từ các hộ trong căn nhà sàn dài ra ở riêng), phát triển kinh tế vườn, tạo điều kiện cho đồng bào phát triển kinh tế, nâng cao đời sống. Tuy nhiên, đây cũng là thời điểm những căn nhà sàn dài bị xâm hại. Đồng bào được tách hộ, tỉnh hỗ trợ vốn làm nhà và đa phần đồng bào xây dựng nhà cấp bốn theo kiểu của người Kinh. Trong vài năm trở lại đây, nhiều vùng, đồng bào dân tộc Êđê đầu tư phát triển sản xuất, nhất là thâm canh các loại cây công nghiệp dài ngày như cà phê, hồ tiêu, cao su, mở trang trại chăn nuôi đại gia súc, thu nhập ngày càng cao, đời sống được nâng lên. Từ đó, nhiều hộ gia đình đồng bào dân tộc Êđê phá bỏ dần những căn nhà sàn dài truyền thống mà thay vào đó là những ngô nhà cao tầng, biệt thự, trẻ em cũng dần“quên ” những ngôi nhà sàn dài. Không chỉ đồng bào dân tộc Êđê ở các buôn làng của thành phố Buôn Ma Thuột mà ngay các buôn làng ở các huyện vùng sâu như Cư M’Gar, Krông Búk, Krông Ana, Ma Đ’Rắk…, những căn nhà sàn dài truyền thống cũng dần bị thay thế bằng những ngôi nhà xây. Mặt khác, theo phản ánh của đồng bào, việc làm nhà sàn dài bằng gỗ bây giờ tốn kém lắm, đắt hơn nhà xây, lại khó tìm mua gỗ nên tốt nhất là làm nhà xây, hoặc nhà xây “giả” nhà sàn. Thậm chí, Nhà văn hoá cộng đồng cũng được tỉnh đầu tư xây dựng bằng bê tông cốt thép, mô phỏng theo kiểu kiến trúc nhà sàn dài nhằm tạo không gian văn hoá, tổ chức các lễ hội truyền thống, hội họp buôn làng. Hiện nay, tỉnh Đắk Lắk đã có 540/553 buôn của đồng bào Êđê và M’nông được đầu tư xây dựng Nhà văn hoá cộng đồng, với tổng nguồn vốn trên 60 tỷ đồng, bình quân mỗi căn từ 100 – 150 triệu đồng. Song, những ngôi nhà này không còn giữ được hồn cốt nhà dài gỗ truyền thống của đồng bào dân tộc Êđê mà như đánh giá của những nhà văn hoá là “khô cứng, vô hồn”. Vì thế, nhiều đồng bào, đặc biệt là các già làng tỏ ra không hài lòng, không muốn đến sinh hoạt, nhiều Nhà văn hoá làm xong đành “đắp chiếu”. Buôn Akô Dhông, phường Tân Lợi (thành phố Buôn Ma Thuột) có cách làm hay, vẫn giữ được những ngôi nhà sàn dài mấy chục năm tuổi giữa lòng thành phố. Buôn có gần 100 hộ dân tộc Êđê, với trên 800 khẩu, chủ yếu sản xuất cà phê, dệt thổ cẩm, kinh doanh du lịch nên 90% số hộ có đời sống kinh tế khá, không có hộ thuộc diện nghèo. Trong cơn lốc của đô thị hoá ngày càng nhanh, để giải quyết chỗ ăn ở của nhiều cặp gia đình trẻ tách ra ở riêng nên đồng bào trong buôn xây dựng nhiều nhà ở mới như người Kinh. Trước tình hình đó, già làng Ama Hrin (người đã tạo lập ra buôn Akô Dhông) đã phối hợp với chính quyền địa phương tổ chức họp dân và thống nhất quy định: đồng ý để đồng bào làm nhà xây theo lối hiện đại nhưng phải làm phía sau ngôi nhà sàn dài truyền thống. Gia đình nào không chấp hành sẽ bị buôn làng xử phạt, dỡ bỏ. Từ đó, mọi người trong buôn ai cũng làm theo. Buôn Akô Dhông vẫn giữ được nguyên vẹn 53 ngôi nhà sàn dài truyền thống bên cạnh các ngôi nhà biệt thự, cao tầng hiện đại. Giờ đây, buôn Akô Dhông trở thành buôn văn hoá – du lịch độc đáo của thành phố Buôn Ma Thuột. Hàng ngày có đến hàng chục đoàn khách du lịch trong, ngoài nước đến tham quan, thưởng lãm các nghệ nhân đánh cồng chiêng, dệt thổ cẩm, chế tác rượu cần, nhạc cụ dân tộc, tổ chức các nghi lễ cúng nhà mới, sức khoẻ, bến nước, đón khách, kết nghĩa anh em… Ông Ama Ben, người gắn bó với buôn làng hơn 50 mùa rẫy chia sẻ: Việc lưu giữ được những ngôi nhà sàn dài của cha ông quan trọng nhất là để thế hệ mai sau còn biết đến truyền thống của tổ tiên, của văn hoá nhà dài dân tộc mình. Ông Trương Bi, Phó Giám đốc Sở Văn hoá Thể thao- Du lịch tỉnh Đắk Lắk, người nhiều năm nghiên cứu về văn hoá dân tộc lo lắng: Nhà dài của đồng bào các dân tộc ở các tỉnh Tây Nguyên nói chung, Đắk Lắk nói riêng đang kêu cứu. Nếu mất nhà dài thì cồng chiêng, các nghi lễ của đồng bào cũng không còn. Hiện nay, Ngành văn hoá tỉnh đang tiến hành điều tra thực trạng nhà sàn dài ở tất cả các buôn làng trên địa bàn để có kế hoạch bảo tồn. Để nhà sàn dài truyền thống của đồng bào dân tộc Êđê trường tồn trong đời sống của đồng bào Tây Nguyên nói chung, tỉnh Đắk Lắk nói riêng, cần có cách làm bài bản, lâu dài, nhất là có sự quan tâm đầu tư đúng mức của Nhà nước; tuyên truyền, giáo dục, nâng cao ý thức của cộng đồng trong việc giữ gìn, bảo tồn những giá trị văn hoá, bản sắc ngôi nhà sàn dài truyền thống. Nguồn: Tamnhin |
