Y Moan - người nghệ sĩ bất tử cùng "Giấc mơ Chapi". Núi lớn Chơ Prông như người mẹ vững chãi và nhân hậu. Núi nhỏ Pơto Patí hiền hòa, cần mẫn giống hình dáng người cha. Theo dòng mẫu hệ, người Raglai nơi này vẫn xúc cảm về hai ngọn núi ngàn đời trên quê hương của mình như thế.
Từ cao nguyên Ðà Lạt, tôi hạ sơn, vượt rừng đến với vùng sâu chiến khu Anh Dũng xưa. Dừng chân palay (làng) của người Raglai ở vùng đất Ma Nới, Ninh Sơn (Ninh Thuận) khi không gian sơn cước đã sẫm màn sương chiều. Bóng hai ngọn núi xa xa hằn in lên nền trời tím ngắt. Bóng núi như dáng người, tự nhiên, giản dị mà thẳm sâu. Từ đâu đó ở phía đại ngàn, hai dòng suối nhỏ Mơ Nhông và Tà Nôi nhập dòng về đây thành con suối mẹ Hà Dài chảy một dòng bình yên giữa các buôn làng. Suối Hà Dài đẹp như một nét sổ trong tranh thủy mặc, len dòng uốn lượn qua palay Hà Dài, palay Do... rồi dần trôi qua những cánh rừng hướng về phía biển lớn... Tôi về đây, ngắm núi cao suối sâu và đi tìm nghe tiếng đàn Chapi, tìm giấc mơ mang hồn tiếng đàn tre của người Raglai. Tôi đi theo tiếng gọi tha thiết mà chàng du ca Tây Nguyên Y Moan từng rực cháy trong tình khúc của nhạc sĩ Trần Tiến. "Ôi Raglai những rừng cây ngọn núi mang tiếng đàn... Chapi... Ai yêu tự do yêu rừng xanh thì lên núi nghe đàn... Chapi...". Y Moan đã thổi bùng "Giấc mơ Chapi" của Trần Tiến trong gần 20 năm, từ lúc ca khúc ra đời đến tận ngày anh giã từ cõi thế, giã từ tiếng hát trong buổi biểu diễn cuối cùng của cuộc đời mình. Trần Tiến kể lại: "Ðó là một chuyến điền dã tại miền núi Ninh Thuận vào năm 1993. Khi đến vùng núi cao ở huyện Ninh Sơn, tôi đã gặp bên mái nhà sàn bình yên có đôi vợ chồng trạc tuổi tôi. Chồng là bộ đội người Kinh phục viên ở lại rừng lấy vợ người Raglai. Họ sống giản dị, đơn sơ trong ngôi nhà sàn với tất cả vật dụng đều bằng tre nứa, trong đó có một nhạc cụ bằng tre, gọi là đàn Chapi. Lần đầu tiên nghe tiếng đàn Chapi, nghe câu chuyện về mối tình của họ, tôi mê mẩn và muốn mua bằng được cây đàn. Nhưng vợ chồng người lính ấy không bán. Người chồng nói với tôi: "Nếu anh thích, tôi tặng. Hàng chục năm rồi tôi không dùng đến tiền". Từ dòng xúc cảm dâng trào, Trần Tiến đã cho ra đời "Giấc mơ Chapi", một tình khúc phiêu du. Lần đầu tiên, bài hát được cất lên là ở Pháp và Hà Lan, Trần Tiến đã hát trong chuyến lưu diễn cùng nhóm du ca Ðồng Nội. Cây đàn Chapi đã được bạn bè trên thế giới biết đến... * Tôi về palay Raglai khi người Kinh vừa hạ cây nêu, kết thúc Tết Nguyên đán. Các buôn làng Raglai Ma Nới này lại bắt đầu vào Tết ăn đầu lúa, sau lễ rước lúa nhập kho. Ðó là Tết đầu năm trong chuỗi nghi lễ nông nghiệp thể hiện niềm tin của đồng bào đối với cây lúa mà họ tôn vinh gọi là Lúa Mẹ. Làng buôn cầu thần linh phù hộ cho mùa màng tốt tươi, cho cây lúa không bị ma quỷ quấy nhiễu. Anh bạn mới quen tên là Tanăng Thắng nhiệt tình dẫn tôi đi thăm buôn. Cả vùng Ma Nới nhà nào cũng rạo rực trong không khí cúng lúa. Nhà cửa đã được sửa sang tươm tất, bồ lúa đã đậy nắp, các kho lúa cũng đã được đóng kín. "Chapi à? Ờ, cả vùng Raglai Ma Nới này chỉ còn Chamale Âu biết làm đàn và biết gảy Chapi thôi... ". Ðến nhà Chamale Âu nằm giữa palay Do trời đã nhá nhem. Con gái ông bảo rằng, ama (bố) đi cúng đầu lúa bên nhà bà dì Tathia Thị Nga ở palay Hà Dài. Theo chân Tanăng Thắng, tôi lại đến palay Hà Dài để tìm một trong những nghệ nhân Chapi cuối cùng. Câu chuyện cây đàn Chapi bắt đầu sau khi thần linh đã ứng nghiệm lời khấn Yàng của Chamale Âu về tình yêu Lúa Mẹ... Chamale Âu mang cây đàn ra. Cây đàn Chapi, nhạc cụ giản dị của người Raglai, ai nghèo cũng có. Chỉ đơn giản là một ống tre, hai đầu có mấu, dài khoảng 40 cm, có tám giây, bốn phím bao quanh ống tre. Lên cao hay xuống thấp cao độ là nhờ 16 "con ngựa" chêm ở các đầu dây. Người chơi đàn gảy vào phím, hộp cộng hưởng là ống tre được úp một đầu vào bụng. Khác với nét vui vẻ thoáng đầu gặp gỡ, ngắm cây đàn trầm ngâm, Chamale Âu nói: "Bây giờ cũng chẳng có mấy thằng con trai đủ ham đi tìm ống tre gai này nữa. Cũng chẳng còn mấy đứa biết gảy Chapi... ". Tre làm đàn phải là ống tre gai tròn, vỏ bóng và mỏng, mọc trên những đồi cao, vì mọc dưới thấp rễ uống nhiều nước tiếng kêu sẽ không thanh. Chamale Âu kể rằng, muốn tìm được cây tre làm đàn, ông đã phải đợi đến gần hai năm trời. Khi tìm được bụi tre ưng ý, thân tre còn xanh, đánh dấu để đó. Ðợi hơn một năm sau khi vỏ tre chuyển mầu vàng thì dùng rựa vạt ngang thân, đốn thành lóng mang về. Còn phải gác trên chái bếp khoảng 3-4 tháng cho ống tre thật khô, thật dai, thật bền mới hạ xuống làm đàn... Chamale Âu đã ở tuổi lục tuần. "Già biết làm đàn và gẩy đàn từ bao giờ?". "Cũng không nhớ nữa! Từ nhỏ, nghe hoài đàn Chapi, mê lắm. Mê thì học gẩy, học làm. Ông cậu Chamale Lơ thấy mình ham Chapi, dạy cho, dạy bằng cách gẩy cho nghe và làm cho xem. Tập gẩy lâu thành nhớ, thành quen, rồi thì làm được cả đàn nữa. Thế đấy, mê Chapi từ nhỏ tới giờ!...". Chamale Âu cười một cách hồn nhiên. Rồi hứng lên, ông ôm đàn Chapi và gẩy. Ðiệu "Con ếch" vang lên như báo những cơn mưa đầu mùa, gọi nhau lên nương trồng tỉa. Ðiệu "Con chim" báo cho nhau khoảng thời gian trong ngày. Ðiệu "Thở than" như chia sẻ những nỗi niềm buồn khổ. Ðiệu "Em ở lại anh về" nói lời giã biệt sau trắng đêm hò hẹn nơi suối vắng, rừng sâu. Rồi đến "Con gái lúa", "Con trai bắp" cũng chỉ đơn giản là những tâm sự từ đáy lòng người Raglai yêu quý hạt lúa, hạt bắp như chính con trai, con gái của mình. Chamale Âu lại thong thả giới thiệu cây đàn. Ðây là dây mẹ, đây là dây cha, đây dây con trai, đây dây con gái. Dây cha thì cao, dây mẹ thì trầm, dây con lớn thanh, dây con út nhỏ. Ông hát lên ngôn ngữ Raglai theo tiếng đàn Chapi trầm bổng: "Hỡi bắp trắng con trai của mẹ/Hãy để cho mẹ được bình an, no đủ/Hỡi bắp trắng con trai của mẹ/Ðừng để nước muốn đổ, nồi muốn nghiêng... ". Trong ánh mắt người đàn ông Raglai ẩn chứa nỗi cô đơn khôn tả. Dù trong nhà treo đầy những chứng nhận, những bằng khen, những danh hiệu của tỉnh, của trung ương sau những lần ông ôm Chapi, Mã la, kèn Kà tẹc rời palay đi diễn tận Ðà Lạt, Phú Yên, Thủ đô Hà Nội nhưng Chamale Âu lại buồn. "Ði diễn nhiều nhưng ama chẳng vui đâu, vì cả vùng Ma Nới này chẳng có đứa nhỏ nào biết làm đàn, gẩy đàn Chapi nữa". Ông lẩm nhẩm tiếp: "Vùng Phước Bình chỉ còn Chamale Phong, vùng Phước Thành còn Chamale Liếp, ở Ma Nới này chỉ còn mỗi ama... Nhưng các ama đều mờ mắt, run tay cả rồi. Bọn trẻ chỉ thích nhạc xập xình. Ama kêu mấy đứa trong palay tới dạy Chapi mà chẳng có đứa nào thèm học...". Ông buồn, tôi hiểu, vì tình yêu Chapi, tình yêu Raglai bỏng cháy trong ông đang thôi thúc ông níu giữ những gì đang nguy cơ vụt mất. Ông lo, cuộc đời mình liệu có đủ dài để kịp truyền lại những ngón đàn Chapi, truyền lại những báu vật từ thuở ông bà... * Rời ngôi nhà sàn giữa palay Hà Dài, tôi mang theo vọng âm tiếng Chapi trầm bổng cùng với giấc mơ của nghệ nhân Chamale Âu. Còn đâu những tháng ngày Chapi theo người Raglai lên rừng, lên rẫy để khi buồn, khi vui cũng bập bùng tiếng đàn. Còn đâu Chapi trong tay những người con trai gảy điệu nhớ thương chờ đợi người yêu bên bờ suối vắng. Ðể rồi, "Ở nơi ấy tôi đã thấy trên ngọn núi cao/Có hai người, chỉ có hai người yêu nhau/Họ đã sống không mùa đông không mùa nắng mưa/Chỉ có một mùa, chỉ có một mùa yêu nhau...". Chapi, chỉ còn là giấc mơ. Chỉ còn là một giấc mơ nao lòng như hồn người đi tìm tiếng đàn trong sương khói hoang hoải miền sơn cước chiều nay... * Tiếng đàn Chapi, điệu nhạc Chapi chính là lòng người Raglai, hồn người Raglai. Như Chamale Âu đó, đang hồi cố về ngày xưa, về những kỷ niệm buồn vui của đời mình qua tiếng Chapi. Ông không nói gì về những giấc mơ của mình, nhưng trong hồn ông, trong ánh mắt ông đang bỏng cháy những giấc mơ về một miền xa thẳm nơi ký ức...
Biên phòng - Ông Chamaléa Rấp, 56 tuổi, người Raglei (ở xã Ma Nới, huyện Ninh Sơn, tỉnh Ninh Thuận) là một trong những nghệ nhân hiếm hoi nắm giữ kỹ nghệ chế tác đàn chapi của dân tộc mình. Cây đàn chapi là niềm tự hào của dân tộc Raglei, nhưng người biết chơi đàn rất hiếm, người biết làm đàn càng hiếm. Những người cao niên như ông Chamaléa Rấp giờ đây đang say mê truyền dạy cho thế hệ trẻ Raglei cách chơi đàn và làm đàn chapi. Ông chỉ sợ rồi sau này, chapi sẽ biến mất…
 Dân tộc Raglei cư trú ở miền núi Nam Trung Bộ, gắn bó với cánh rừng, con suối, thảo nguyên nắng cháy và những ngọn núi cao. Địa hình cư trú này quy định phương thức canh tác nương rẫy, làm nhà sàn bằng tre, nứa, lá và đặc biệt, đời sống tinh thần cũng không rời xa tự nhiên. Người Raglei có không gian văn hóa làng bản và ngày hội làng, trong đó có nhạc cụ “char” là bộ chiêng đồng gồm 3 hoặc 5 chiếc chiêng không có núm; trong đó có một chiếc chiêng cái, còn lại là chiêng con. Tuy nhiên, chiêng đồng chỉ có các dòng họ có gia thế và giàu có mới sắm được. Người Raglei chủ yếu dùng nhạc cụ là cây đàn chapi, làm bằng ống lồ ô. Đàn chapi có thể mô phỏng âm thanh của chiêng, tiếng suối reo, tiếng ngân của cây rừng trong gió..., nhưng lại không mất tiền mua. Cây đàn này rất phổ biến, nhà nào cũng cũng có thể sở hữu, nhưng nhất thiết trong cộng đồng phải có người biết kỹ nghệ làm đàn và biết chơi đàn để truyền cảm hứng cho những người khác. Nghệ nhân Chamaléa Rấp là một trong số ít những người biết đó. Ông được ông nội của mình truyền dạy cách chơi và chế tác chapi từ nhỏ. Từ cách lựa một cây lồ ô sinh trưởng được hơn một năm, không non cũng không già. Tránh lựa cây ở bên suối vì thân nó có thể tích nhiều nước, làm ra tiếng đàn không vang. Phải lựa cây lồ ô mỏng, dáng thanh nhã, chặt về hong khô cả tháng trời, sau đó mới mang làm đàn. Bàn tay khéo léo của nghệ nhân làm ra cây đàn từ ống lồ ô gồm 12 dây, chia thành 6 cặp. Mỗi cặp phát ra âm thanh khác nhau, trầm đục hoặc thanh cao, âm dày hoặc mỏng, tiếng gió hay tiếng suối, phụ thuộc vào cách kê và tách dây đàn. Dây đàn tách ra từ ống lồ ô được cố định bằng dây mây ở 2 đầu, sau đó mới đục lỗ ở thân ống lồ ô để tạo ra hộp âm thanh. Chamaléa Rấp nói rằng khi chơi đàn chapi, phải kê đàn vào bụng để cho âm thanh vang hơn, người chơi đàn thấy thoải mái hơn. Thanh âm của đàn chapi là âm thanh của luồng gió cộng hưởng khi chạy qua ống nứa, nghe như tiếng sáo, lại như trống, như đàn t’rưng, rất độc đáo. Với ống nứa đã phơi khô, một nghệ nhân nhiều kỹ năng và thông thạo, biết âm vực của các giai điệu truyền thống của người Raglei như Chamaléa Rấp cũng chỉ làm được một cây đàn trong một ngày. Vừa làm, vừa lắng nghe và chỉnh âm, chỉ một sơ suất nhỏ cũng có thể làm hỏng và phải bỏ cả cây đàn. Tôi kiên nhẫn ngồi chờ đợi nghệ nhân Chamaléa Rấp làm xong cây đàn chapi. Nó mộc mạc như bàn tay ông, giống như một ống nứa khô. Cây đàn bắt đầu đời sống của nó là khi được nghệ nhân chỉnh dây, vang lên những khúc tấu khô khốc, vụng về đầu tiên. Nhưng càng dùng, đàn sẽ càng bóng lên nước thời gian, nâu trầm bên ngoài vỏ và âm thanh cũng nét hơn, thân thuộc hơn. Nếu ai không biết cây đàn này, có thể không tưởng tượng được từ bàn tay thô ráp và ống tre giản dị kia có thể tạo nên những thanh âm tinh tế đến thế. Cây đàn này đã tạo xúc cảm đặc biệt để nhạc sĩ Trần Tiến sáng tác bài hát “Giấc mơ chapi” mà giờ đây, người Raglei nào cũng thuộc và rất tự hào. Chamaléa Rấp gảy đàn chapi cho tôi nghe, bằng cây đàn do chính tay ông vừa chế tác xong. Và ngạc nhiên hơn nữa, bằng giọng hát khàn đục, tự nhiên, ông hát bài hát “Giấc mơ chapi” da diết, gói đầy niềm ưu tư lẫn hào sảng trong đó. “Khi rung lên vài sợi dây đàn đã đong đầy, hồn người Raglei...”. Xã Ma Nới có đến 90% dân số là người Raglei, nhưng phần lớn là những gia đình nghèo. Nghệ nhân Chamaléa Rấp chia sẻ tâm tư của mình rằng, người Raglei nhìn về tương lai không chỉ có nhiệm vụ bảo tồn, gìn giữ vốn văn hóa dân gian của dân tộc mình mà phải làm sao đó để nhiều người biết đến, để tiếng đàn chapi vang xa hơn nữa. Hiện nay, ít người trẻ biết làm đàn, biết chơi đàn thì giấc mơ người Raglei bán được đàn chapi như một món đồ lưu niệm cho khách du lịch còn xa lắm. Thế hệ ông cha lúc nào cũng có đàn chapi bên người. Đi rẫy họ cũng mang theo để làm bạn với mình. Những người đàn ông Raglei trên núi cao và trên thảo nguyên rất giỏi chống chọi với nỗi cô đơn. Bởi họ có nhạc cụ giản dị này làm bạn. Người chơi đàn phát ra âm thanh nào thì tâm hồn được đọc đúng như thế. Buồn vui gửi cả vào tiếng đàn như là một mã văn hóa không thể trộn lẫn với bất cứ dân tộc nào khác. Nghệ nhân Chamaléa Rấp cho biết, ông tham dự một lớp bảo tồn văn hóa của địa phương, mỗi tuần một buổi dạy trẻ làm đàn chapi. Ông cũng nhận thấy những người có khả năng cảm nhận âm thanh tinh tế không nhiều, nhưng chỉ cần có say mê là vốn văn hóa của dân tộc sẽ được lan tỏa, truyền lại. Những nghệ nhân như Chamaléa Rấp đang giữ vai trò như bóng núi, như cây lớn tỏa bóng xuống bản làng, cộng đồng, giữ cho âm thanh của đàn chapi vang mãi. Ông nói, đừng tách tiếng đàn ra khỏi cộng đồng, đàn chapi phải vang lên bên suối, bên rừng mới mang hồn người Raglei. Trương Thúy Hằng |
