Hầu đồng di sản văn hóa phi vật thể năm 2024

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại 7 năm qua. Thế nhưng, thời gian gần đây, cộng đồng thực hành tín ngưỡng này đã gửi đơn kiến nghị đến các cơ quan quản lý văn hóa về việc tín ngưỡng linh thiêng bị mang đi biểu diễn tràn lan khắp nơi, khắp chốn. Điều đó thể hiện sự thiếu tôn trọng, thậm chí là xúc phạm tính thiêng của di sản độc đáo này.

Nội dung chính Show

Việt Nam có bao nhiêu di sản văn hóa phi vật thể?
Di sản văn hóa phi vật thể có những gì?
Văn hóa hầu đồng là gì?
Đạo Mẫu Tứ phủ là gì?

Thực tế là ngoài thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, có nhiều di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam đều có gắn yếu tố tâm linh, trong đó có nhiều di sản được UNESCO vinh danh. Ví dụ như Cồng chiêng Tây Nguyên, nghi lễ Then của người Tày, Nùng hay điệu hát Xoan đất tổ, với hình thức ban đầu là nghi lễ thờ Vua.

Như vậy, đưa những di sản có yếu tố tâm linh, tín ngưỡng lên sân khấu hay ra nơi công cộng biểu diễn không phải một vấn đề cá biệt. Một mặt, nó giúp quảng bá di sản, nhưng mặt khác nếu không cẩn trọng thì có nguy cơ dẫn đến việc làm sai lệch, méo mó, tầm thường hóa di sản. Đây cũng là vấn đề được đưa ra tại hội thảo "Đánh giá công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể sau khi được ghi danh" do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức.

Tại hội thảo, một ý kiến được các chuyên gia đưa ra trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa , đó là nguyên tắc đạo đức dành cho bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể do UNESCO ban hành, đặc biệt là sự ứng xử với cộng đồng những người sở hữu di sản.

"Theo nguyên tắc của UNESCO, nếu điều gì thuộc lĩnh vực thiêng hay không được đưa ra ngoài thì UNESCO đều rất thận trọng. Nói về những nguyên tắc của UNESCO, cũng có một số nguyên tắc về đạo đức, trong đó có tôn trọng những giá trị, phong tục tập quán", GS.TS Peter Bille Larsen – Chuyên gia nghiên cứu của UNESCO chia sẻ.

"Nguyên tắc đạo đức ở đây là phải tôn trọng niềm tin của các ông đồng, bà đồng. Niềm tin của họ đã khiến họ nhập thân được vào những giá đồng, nhân vật lịch sử văn hóa nên chúng ta phải tôn trọng. Đó chính là nguyên tắc đạo đức của người làm nghiên cứu trong quá trình thực hiện bảo tồn, bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể", GS.TS Nguyễn Chí Bền – Nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam cho biết.

Cũng theo các nhà nghiên cứu, với việc quảng bá các di sản văn hóa mang yếu tố tâm linh như hiện nay, rõ ràng cần có những ứng xử phù hợp. Điều quan trọng là phải hiểu rõ về văn hóa cũng như những giá trị của di sản. Bởi nếu không thì việc quảng bá giáo dục sẽ không mang lại hiệu quả.

Kể từ khi được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, cùng nhiều di sản văn hóa khác của Việt Nam được quan tâm nhiều hơn và lan tỏa giá trị trong đời sống cộng đồng. Việc quảng bá các loại hình di sản, trong đó có tín ngưỡng Thờ Mẫu thông qua nghệ thuật được đánh giá là một trong những hình thức hiệu quả. Tuy nhiên, để tôn trọng di sản, không làm mất đi giá trị gốc quý báu của di sản, cần sự nhất quán từ các cơ quan quản lý lẫn những người mong muốn quảng bá di sản thông qua nghệ thuật.

Đại diện của Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết, cơ quan này đang xây dựng và trình Chính phủ Nghị định về quản lý, bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là đối với các nguyên tắc trong bảo vệ, thực hành, trong đó có loại hình di sản văn hóa phi vật thể là tập quán và tín ngưỡng.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!

Đã hơn 6 năm từ khi Ủy ban liên chính phủ theo Công ước năm 2003 của UNESCO ghi di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam "Những thực hành liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ" nhiều vấn đề được đặt ra tại Hội thảo khoa học "Bảo vệ và phát huy giá trị di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trong bối cảnh hiện nay" do Viện văn hoá Nghệ thuật quốc gia Việt Nam phối hợp với trường Đại học Văn hóa TP.HCM tổ chức.

GS.TS. Nguyễn Chí Bền khẳng định, có lẽ không một di sản nào lại “chứa” trong mình nhiều điều đặc sắc như tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Điều đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu là đã tích hợp, kế thừa và chắt lọc những tinh túy của các di sản khác vào các thực hành nghi lễ hầu đồng và hát chầu văn, được thể hiện rõ nhất ở yếu tố âm nhạc và trình diễn. Trong chầu văn phảng phất âm hưởng của dân ca Bắc Bộ, quan họ, ví giặm, chèo, hát xoan, xẩm, ca Huế... Tất cả đều được tích hợp thành một thứ âm nhạc đặc biệt. Âm nhạc ấy gắn kết với nghệ thuật trình diễn hầu đồng đã tạo nên sức hấp dẫn, thu hút nhiều người. Ai vào môi trường đó cũng thấy được thăng hoa và tìm thấy bản thể của mình. Đấy chính là sức sống của di sản.

NNƯT Trần Thị Huệ.

Thế nhưng, sau khi được UNESCO ghi danh, tại các phủ, đền, chùa, các buổi hầu đồng được tổ chức nhiều hơn. Một số tổ chức văn hóa đã tổ chức các cuộc liên hoan, trình diễn hầu đồng tại các di tích liên quan đến Mẫu, các ông hoàng, các quan, các cô... khiến trong xã hội có dư luận cho rằng di sản "Những thực hành liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt" là hầu đồng, chỉ thực hiện hầu đồng là bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại này. Thậm chí, xu hướng thương mại hóa đã xuất hiện.

Ông cho rằng, bảo vệ di sản phi vật thể này không chỉ việc tổ chức liên miên, liên tục các buổi hầu đồng, không chỉ là xuất bản các văn bản theo kiểu sách giấy. Biết bao công việc đặt ra, nhất là khi Những thực hành liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt không còn là di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam, mà là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, của các quốc gia thành viên của UNESCO.

GS.TSKH Vũ Minh Giang cũng chia sẻ, hiện nay, do nhiều nguyên nhân khác nhau, có một bộ phận không nhỏ các Thanh đồng đã có những hành động làm biến tướng gây nên tác hại nghiêm trọng, làm mất đi sự trang nghiêm tôn kính và vẻ đẹp vốn có của tín ngưỡng thờ Mẫu. Trước hết đó là sự méo mó trong các lễ vật tiến cúng. Theo nghi thức truyền thống, lễ vật rất đơn giản, chủ yếu chỉ là hương, hoa, đăng, trà, quả, thực. Nhưng trong những năm gần đây lễ vật rất rình rang tốn kém. Có những Thanh đồng còn yêu cầu sắm sanh đủ các loại vật dụng của cuộc sống hiện đại hôm nay, chẳng hạn như quạt điện, nồi cơm điện, phích nước, chăn nệm, điện thoại, xe hơi... Đây chính là biểu hiện sự xa rời tín ngưỡng thờ Mẫu.

Về trang phục hầu cũng bắt đầu xuất hiện những kiểu y phục, khăn áo rất kì quái, dị hợm. Có những thanh đồng sáng tác ra những kiểu áo không theo cốt cách xưa mà giống như áo lễ của các vị hành giả tu sĩ. Những dạng y phục chắp vá, lố lăng đang làm mất đi nét đẹp và sự tôn nghiêm vốn có của trang phục truyền thống. Các đạo cụ phục vụ thực hành nghi lễ cũng ngày càng bị lạm dụng tùy tiện. Nhiều thanh đồng khi hầu các giá còn đeo kính râm thời trang, vẽ lên mặt những hình kì quái khác lạ, đội trên đầu chiếc mũ không theo một quy cách nào. Hiện tượng ngày càng bị dư luận phê phán là lạm dụng vàng mã. Trong các giá lễ, vàng mã đốt quá nhiều. Có những thanh đồng yêu cầu tín chủ chi tới vài trăm triệu đồng cho đồ mã với những hình tướng mã kì quặc không có trong nghi lễ cổ truyền. "Rất có thể đây là các vị này muốn phô trương thanh thế, thể hiện sự vượt trội về đẳng cấp, sự giàu sang sẵn tiền bạc hoặc chỉ để khoa danh", ông Giang nói.

Ông Giang cho biết thêm, việc làm tùy tiện phá vỡ giới luật còn thể hiện ở chỗ có những Thanh đồng tự bày ra hầu những giá hầu như Tôn Ngộ Không, Thánh Mẫu, Ngọc Hoàng, Chầu Quế, Chầu Quỳnh , hầu Đức Chúa công... Đó là chưa kể có những Thanh đồng không xuất phát từ những yêu cầu của văn hóa tâm linh mà vì mục đích ganh đua, phô trương, khoe tài, khoe khéo thành ra nặng về trưng diễn. Có những bản điện hầu Thánh mà đu dây từ trên trời xuống, rồi leo ngồi trên ban, với những xưng danh người này, người kia giáng về, thậm chí còn có những vị lôi kéo cả người dự hầu lên cùng nhảy múa, mở loa đài hết cỡ, cổ súy hò hét điên loạn như trên vũ trường. Khi hầu có thanh đồng tung tiền ném thẳng vào mặt các ngài trên công đồng...

"Những biểu hiện như vậy làm mất đi sự tôn nghiêm và nhất là làm sai lệch đi bản sắc vốn có của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ. Nghi lễ hầu đồng đang bị biến thành một nghề kiếm cơm, một phương thức làm giàu. Đã và đang xuất hiện tình trạng kinh doanh mặc cả, ngã giá các canh đàn khóa lễ cho các tín đồ, có những tín đồ phải đi vay nợ lãi, cầm cố nhà, bán nhà để làm lễ theo như lời cô cậu phán", ông Giang khẳng định.

Trong rất nhiều giải pháp hạn chế tình trạng trên, ông Giang nêu quan điểm là cần sớm ban hành văn bản quy phạm pháp luật, hoặc quy định trong văn bản luật về trách nhiệm quản lý đối với hoạt động thờ Mẫu của cơ quan nhà nước có thẩm quyền từ trung ương tới cơ sở. Xây dựng quy chế hoạt động và chức năng, nhiệm vụ để phát huy, bảo tồn những giá trị văn hóa trong thờ Mẫu, nhằm đưa các hoạt động trong thờ Mẫu đi vào nề nếp theo đúng quy định pháp luật, hạn chế tình trạng thành lập cơ sở thờ Mẫu tràn lan và hoạt động tự phát như thời gian vừa qua.

NNƯT Trần Thị Huệ cho rằng, với di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, cá nhân và cộng đồng có vai trò vô cùng to lớn trong việc đóng góp gìn giữ, thực hành, truyền dạy, bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Các thực hành trong tín ngưỡng còn phản ánh sự tích hợp nhiều loại hình văn hóa truyền thống của dân tộc, dung hòa sắc thái văn hóa của đồng bào các dân tộc, tạo nên một bức tranh đa màu sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam, tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, góp phần xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc. Chính vì thế, theo bà Huệ, phát huy vai trò của cá nhân, cộng đồng trong hoạt động gìn giữ, thực hành, truyền dạy, bảo vệ di sản là vô cùng quan trọng.

Việt Nam có bao nhiêu di sản văn hóa phi vật thể?

Tính đến tháng 12 năm 2023, Việt Nam có tổng cộng 15 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận, bao gồm: [1] Nhã nhạc cung đình Huế: là một loại hình nghệ thuật biểu diễn âm nhạc cung đình của triều đại phong kiến nhà Nguyễn.

Di sản văn hóa phi vật thể có những gì?

Di sản văn hóa phi vật thể bao gồm những di sản sau:.

Tiếng nói, chữ viết;.

Ngữ văn dân gian;.

Nghệ thuật trình diễn dân gian;.

Tập quán xã hội và tín ngưỡng;.

Lễ hội truyền thống;.

Nghề thủ công truyền thống;.

Tri thức dân gian..

Văn hóa hầu đồng là gì?

Hầu đồng là một nghi lễ thuộc tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, Đức Thánh Trần… Người ta tin rằng khi các vị thần linh nhập thân xác các tín đồ Shaman (đồng nam, nữ) sẽ có thể trừ tà, chữa bệnh và ban điều phước lành. Hầu đồng là một nghi lễ có lịch sử lâu đời, được lưu truyền qua nhiều thế hệ người Việt.

Đạo Mẫu Tứ phủ là gì?

Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam, Tứ phủ là một hình thức thờ cúng người mẹ hóa thân ở các miền (trời, đất, sông, rừng núi), coi tự nhiên là Mẹ. Người đời cho rằng các vị Nữ thần có chức năng sáng tạo sinh sôi, bảo trợ và che chở cho cuộc sống của con người.