Giới thiệu về cuốn sách này Nền văn hóa Óc Eo ở Bến Tre
Trước khi di chỉ Giồng Nổi (thuộc ấp Bình Thành, xã Bình Phú, TP Bến Tre) được phát hiện (năm 2003), rất nhiều người, kể cả các nhà khoa học đều tin chắc rằng tại Bến Tre chỉ có các di tích và di chỉ khảo cổ học với niên đại cách nay chừng 300 năm. Tuy nhiên, sau hơn 7 năm nghiên cứu, thám sát, khai quật…, các chuyên gia khảo cổ học đã từng bước làm sáng tỏ và khẳng định từng có nền văn hóa Óc Eo tại Bến Tre.
Làng cổ Giồng Nổi 2.000-2.500 năm Giữa những năm 90 của thế kỷ XX, ông Huỳnh Văn Bê (ấp Bình Thành, xã Bình Phú, TP Bến Tre) trong khi làm vườn phát hiện được một số bàn mài đá và rìu bôn đá. Thông tin bắt đầu gây chú ý với Viện Khảo cổ học Việt Nam. Cuối năm 2003, một đoàn công tác của Viện Khảo cổ học Việt Nam và Bảo tàng tỉnh Bến Tre đến khảo sát khu vực này và đào thám sát với kết quả rất khả quan: phát hiện một số công cụ đá như rìu, bôn, đục, bàn mài; thu được 13.268 mảnh gốm các loại. Sau đó, 2 đơn vị này quyết định khai quật di chỉ khảo cổ học Giồng Nổi. Di chỉ này có diện tích khoảng vài vạn mét vuông, dấu vết của các di vật khảo cổ học nằm chủ yếu ở khu vườn của các ông Đoàn Quang Trứ, Huỳnh Văn Bê và Võ Ngọc Rạng thuộc phần cao của giồng. Nơi có mật độ hiện vật dày đặc nhất thuộc vườn của ông Đoàn Quang Trứ với diện tích 4.000m²… Đến nay, sau 3 lần khai quật và 2 lần đào thám sát, trên tổng diện tích 484,5m², các chuyên gia thu thập được gần 500.000 hiện vật các loại cùng hơn 250kg xương, răng động vật và ít xương người... Trong số này, hiện vật bằng gốm chiếm tỷ lệ rất lớn, hơn 99%. Hiện vật bằng gốm rất phong phú gắn bó mật thiết với cuộc sống, sinh hoạt của con người thời điểm lúc bấy giờ, như đồ dùng trong sinh hoạt, sản xuất, thờ cúng, khuôn in hoa văn bằng gốm… Đáng chú ý, trong lần khai quật thứ 2 và 3 thu nhiều hiện vật Linga và Yony bằng gốm. Số còn lại là các hiện vật bằng đá: rìu, cuốc, bàn mài, dao, cưa đá, rìu bôn, đục, hòn ghè… Qua 2 phương pháp xác định niên đại tương đối và tuyệt đối, các chuyên gia khẳng định: niên đại của di chỉ Giồng Nổi có từ 2.000-2.500 năm trước, kề sát với giai đoạn văn hóa Óc Eo. Đặc biệt, qua 3 hố khai quật trên diện tích 437m², xuất lộ diện tích cư trú của một làng cổ. Cả 3 hố khai quật đều trúng nơi cư trú, bãi nung gốm, một số bếp lớn của cộng đồng, một số nhà lớn (qua dấu vết các lỗ cột) để ở và thờ cúng… Các chuyên gia xác định, người Giồng Nổi có một số tín ngưỡng riêng, có thể tiếp xúc với Bà La Môn giáo qua tục thờ: đá, rùa, sinh thực khí Linga và Yony, cầu mong cho vạn vật bình yên, sinh sôi nảy nở… Tháng 7 và 8 năm 2010, Sở VH-TT-DL Bến Tre kết hợp Viện Khảo cổ học Việt Nam tiếp tục đợt điều tra và đào thám sát khảo cổ học tại di chỉ Giồng Nổi (ấp Bình Thành, xã Bình Phú, TP Bến Tre). Kết quả khẳng định di chỉ Giồng Nổi có một tầng văn hóa rất ổn định… Theo nhà nghiên cứu, tiến sĩ Nguyễn Kim Dung, kết quả khai quật ở Giồng Nổi có thể xem là một trong những thành tựu quan trọng nhất của ngành khảo cổ học Việt Nam những năm gần đây. Kiến trúc cổ “vô giá” An Phong Đặc biệt, mới đây, Viện Khảo cổ học Việt Nam lần đầu tiên phát hiện di tích kiến trúc cổ tại ấp An Phong, xã An Thạnh, huyện Mỏ Cày Nam, gây sự chú ý đặc biệt với nhiều người, nhất là giới nghiên cứu, khảo cổ học. “Với số lượng các vết tích kiến trúc tìm thấy trong các hố thám sát và còn nhìn thấy trên mặt đất tại khu vực đình An Thạnh và chùa Trà Nồng thuộc xã An Thạnh, huyện Mỏ Cày Nam, có thể kết luận nơi đây tồn tại một khu di tích kiến trúc lớn”, tiến sĩ Hà Văn Cẩn, Viện Khảo cổ học Việt Nam khẳng định. Qua di vật và di tích được phát hiện, các chuyên gia nhận xét: Các di vật gốm được phát hiện gồm 2 loại (gốm thô và gốm mịn), đều có độ nung thấp. Đa phần gốm có màu đỏ nhạt, vàng nhạt và trắng phấn, bên trong có lõi màu xám hoặc xám đen. Đây là loại gốm mang đặc trưng của văn hóa Óc Eo. Ngoài ra, có nhiều viên gạch tìm thấy trong kiến trúc cổ An Phong, rất đồng nhất về loại hình. So sánh các vật liệu kiến trúc cổ ở An Phong với Gò Thành (Tiền Giang) cho thấy có sự tương đồng rất rõ rệt về vật liệu cũng như phong cách và chất liệu. Di tích cổ Gò Thành đã được xếp vào khung niên đại từ thế kỷ IV-VIII. Óc Eo là tên gọi do nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret đề nghị đặt cho một địa điểm nằm ở huyện Thoại Sơn, phía Nam tỉnh An Giang. Nơi này có thể đã từng tồn tại một hải cảng sầm uất từ thế kỷ thứ I đến VII. Do vậy, có thể xếp niên đại của di tích kiến trúc cổ An Phong vào khung thế kỷ IV-VIII sau Công nguyên. Điều đặc biệt quan trọng: “Dựa vào phần kiến trúc được phát hiện trong các hố thám sát ở An Phong cho thấy đây là một phần móng tường của một di tích kiến trúc lớn (chiều rộng của tường còn đo được là 2,65m). Hiện tại mới phát hiện một phần của quần thể kiến trúc đó. Vì vậy chúng ta có thể đoán định đây là một quần thể di tích thời kỳ Óc Eo lần đầu tiên được phát hiện trên địa bàn tỉnh Bến Tre”, tiến sĩ Hà Văn Cẩn nhấn mạnh. Các chuyên gia Viện Khảo cổ học Việt Nam khẳng định: Những di tích và di vật đã phát hiện được tại An Phong nói trên là nguồn sử liệu vô giá, góp phần nghiên cứu lịch sử vùng đất Bến Tre nói riêng và Việt Nam nói chung, khẳng định trình độ văn hóa, văn minh; những thành tựu vĩ đại mà các cư dân cổ nơi đây đạt được, những đóng góp của họ cho sự hình thành và phát triển văn hóa dân tộc. Tỉnh Bến Tre cần có biện pháp bảo vệ khẩn cấp khu vực có di tích khu di tích lịch sử quý giá này, tránh sự phá hủy của tự nhiên và con người. Đồng thời sớm có kế hoạch tổ chức khai quật rộng hơn tại khu vực này, để có thể có những đánh giá sát thực hơn về quy mô, tính chất cũng như niên đại của khu di tích quý giá này. Việc phát hiện và khai quật di chỉ khảo cổ học Giồng Nổi đã đem lại nhận thức mới về lịch sử hình thành và phát triển, cũng như lịch sử chinh phục và khai phá vùng đất Bến Tre ngày nay. Di chỉ khảo cổ học Giồng Nổi, với những tư liệu lịch sử bằng vật thật đã phác họa một bức tranh sinh tồn với môi sinh phong phú, những hoạt động của con người nhằm tạo dựng nên sự sống ở một trong những giồng đất nổi lên ở vùng đất Bến Tre.
Sau 4 năm tiến hành Đề án khảo cổ học văn hóa Óc Eo tại di tích Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy gần 2,8 triệu hiện vật, trong đó, tại khu di tích Óc Eo-Ba Thê tìm thấy hơn 2,3 triệu hiện vật, tại Nền Chùa tìm thấy 414.446 hiện vật khảo cổ. Trong số các di vật được phát hiện, có 2 hiện vật đã nhanh chóng được công nhận là Bảo vật Quốc gia trong đợt công nhận mới nhất cuối năm 2021. Đó là phiến đá khắc hình tượng Phật ngồi thiền và nhẫn bò Nandin bằng vàng. Nhiều trang sức, đá quý Ngày 25/3, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam công bố kết quả thực hiện Đề án khảo cổ học văn hóa Óc Eo tại di tích Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa. Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, phó giáo sư, tiến sỹ Bùi Nhật Quang cho biết đây là đề án khoa học có quy mô lớn, được Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam tổ chức thực hiện từ năm 2017. Tham gia thực hiện đề án này là 3 đơn vị hàng đầu về khảo cổ học tại Việt Nam là Viện Nghiên cứu Kinh thành, Viện Khảo cổ học và Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ.  Nhiệm vụ chính của Đề án là khai quật, nghiên cứu khảo cổ học văn hóa Óc Eo tại các di tích ở Óc Eo-Ba Thê (huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang) và di tích Nền Chùa (huyện Hòn Đất, tỉnh Kiên Giang) nhằm thu thập tư liệu, làm rõ lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam đồng thời nghiên cứu sâu hơn về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của đô thị cổ Óc Eo trong lịch sử Việt Nam, khu vực Đông Nam Á và châu Á; cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch, bảo tồn và phát huy giá trị cũng như cho công tác xây dựng hồ sơ đề cử UNESCO xem xét công nhận khu di tích Óc Eo-Ba Thê là di sản văn hóa thế giới. Theo phó giáo sư Bùi Nhật Quang, đoàn khảo cổ đã phát hiện được nhiều loại hình di tích quan trọng như kiến trúc đền tháp, các loại giếng nước, hồ nước được xây dựng bằng gạch, đá cùng nhiều loại hình di tích cư trú, sinh hoạt, sản xuất thủ công. Đặc biệt, cuộc khai quật này đã đưa lên khỏi lòng đất một số lượng cực kỳ phong phú, đa dạng các loại hình di vật, trong đó nhiều nhất là đồ gốm và đồ trang sức bằng thủy tinh... nhiều vấn đề khoa học mới, minh chứng rõ ràng và thuyết phục hơn về đặc điểm, tính chất của “đô thị cổ” Óc Eo là nơi tụ cư ven kênh rạch với sinh kế nông nghiệp và thương nghiệp nổi trội, có mối giao lưu văn hóa, thương mại hàng hải rất phát triển, liên kết nhiều khu vực trên thế giới thời bấy giờ. [Bảo tồn và phát huy giá trị Di tích quốc gia đặc biệt Óc Eo-Ba Thể] “Những phát hiện quan trọng này cho thấy lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam tiếp tục được làm sáng rõ qua các loại hình di tích và di vật mới phát hiện tồn tại và phát triển, từ những thế kỷ đầu Công nguyên đến thế kỷ 8 sau Công nguyên, thế kỷ 4-6 là thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của đô thị cổ Óc Eo và vương quốc Phù Nam,” ông Bùi Nhật Quang cho biết. Theo phó giáo sư, tiến sỹ Bùi Minh Trí, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành, các hiện vật vàng, trang sức, đá quý được tìm thấy khi khai quật di tích Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa cũng rất dồi dào. "Trong không gian đô thị cổ Óc Eo chắc chắn đã từng tồn tại những xưởng thủ công lớn, trình độ kỹ thuật cao, vừa đa ngành, vừa chuyên môn hóa, đặc biệt là chế tác kim hoàn, thủy tinh và đá quý... Phát hiện khảo cổ học về những hạt chuỗi thủy tinh hay đá quý của Óc Eo tìm thấy tại những nước tiêu thụ như Thái Lan, Malaysia, Trung Quốc, Hàn Quốc… cho thấy sản phẩm thủ công của đô thị Óc Eo từng là mặt hàng được nhiều nước ưa chuộng," ông nói. Hướng tới hồ sơ di sản thế giới Trên cơ sở kết quả đạt được của Đề án, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Ban Chủ nhiệm Đề án đã quyết định biên soạn xuất bản ấn phẩm “Văn hóa Óc Eo-Những phát hiện mới khảo cổ học tại di tích Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa 2017-2020” nhằm công bố bước đầu về những kết quả thực hiện của đề án. Ngoài các bản vẽ, bản ảnh di tích và hiện vật khảo cổ học tại khu di tích khảo cổ học Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa, cuốn sách còn cung cấp rất nhiều bức ảnh vệ tinh và flycam chất lượng cao về các địa điểm khảo cổ học thuộc Đề án Óc Eo, cũng như các mô hình 3D di tích được phục dựng từ kết quả nghiên cứu so sánh. Chính vì vậy, nhiều chuyên gia đã đánh giá đây là cuốn sách được biên soạn rất công phu, trình bày đẹp và rất có giá trị trong nghiên cứu văn hóa Óc Eo. Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, cuốn sách gồm có 4 chương chính: “Khu di tích Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa trong lịch sử nghiên cứu văn hóa Óc Eo ở Nam Bộ”; “Những phát hiện khảo cổ học tại di tích Óc Eo-Ba Thê”; “Những phát hiện khảo cổ học tại Di tích Nền Chùa”; và “Đánh giá tổng quan kết quả khai quật, nghiên cứu khảo cổ học tại Óc Eo-Ba Thê và Nền Chùa năm 2017-2020.” Sách do ba nhà nghiên cứu khảo cổ học lớn của ba cơ quan thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đồng chủ biên: Phó giáo sư-tiến sỹ Bùi Minh Trí, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành; tiến sỹ Nguyễn Gia Đối, Quyền Viện trưởng Viện Khảo cổ học Việt Nam; tiến sỹ Nguyễn Khánh Trung Kiên, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ. “Đọc sách, ta sẽ hiểu trong ba năm này, khảo cổ học Việt Nam đã có nhiều phát hiện mới về văn hoá Óc Eo,” phó giáo sư, tiến sỹ Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam bình luận. Ông Tín đặc biệt hứng thú với các bức ảnh giới thiệu các vết tích nhà sàn và việc các nhà nghiên cứu cố gắng bước đầu tái hiện hình thái kiến trúc nhà sàn của văn hoá Óc Eo. Điều đó cho phép hình dung đời sống xưa của cư dân Óc Eo. "Đây chính là việc minh chứng sinh động cho tiêu chí V, tiêu chí giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản nếu như trong thời gian tới Việt Nam xây dựng hồ sơ Di sản Thế giới về văn hoá Óc Eo," nhà khảo cổ học Tống Trung Tín khẳng định./. |
