Tính chỉnh the của tác phẩm văn học là gì

I. TÁC PHẨM VĂN HỌC. 1. Khái niệm. - Tác phẩm văn học là một công trình nghệ thuật ngôn từ do một cá nhân hay một tập thể sáng tạo nên nhằm thể hiện những khái quát về cuộc sống, con người và biểu hiện tâm tư, tĩnh cảm, thái độ của chủ thể trước thực tại bằng hình tượng nghệ thuật. - Tác phẩm văn học bao giờ cũng là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. - Tác phẩm văn học không phải là một sản phẩm cố định. Nó mang tính lịch sử, đa nghĩa, nó có sự biến đổi về văn bản và có sự khác nhau trong cảm thụ của người đọc ở từng giai đoạn lịch sử khác nhau. 2. Tác phẩm văn học là một hệ thống chỉnh thể. Tính chỉnh thể của tác phẩm văn học được xem xét chủ yếu trong mối quan hệ giữa nội dung và hình thức. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học có quan hệ mật thiêt như tâm hồn và thể xác. - Nội dung bao gồm: đề tài, chủ đề, tư tưởng chủ đạo được biểu hiện qua nhân vật. - Hình thức: ngôn ngữ, kết cấu, thể loại. 3. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học. a. Nội dung của tác phẩm văn học. * Khái niệm. - Nội dung của tác phẩm bắt nguồn từ mối quan hệ giữa văn học và hiện thực. Đó là mối quan hệ nhất định của con người đối với hiện tượng đời sống được phản ánh. Đó vừa là cuộc sống được ý thức, vừa là đánh giá - cảm xúc đối với cuộc sống đó. - Nội dung của tác phẩm văn học là một hiện tượng của đời sống được khai thác bằng nghệ thuật, được chiếu sáng bởi lý tưởng của tác giả, được xuyên suốt bằng vòng tư tưởng của tác giả. (Gulaiép) * Các khái niệm thuộc về nội dung. - Đề tài: Là phạm vi cuộc sống được nhà văn lựa chọn, khái quát, bình giá và thể hiện trong văn bản. Ví dụ: “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố viết về đề tài người nông dân. - Chủ đề: Là nội dung cuộc sống được phản ánh trong tác phẩm. Ví dụ: “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố có chủ đề: Miêu tả nỗi thống khổ của người nông dân dưới chế độ siêu cao thuế nặng của bọn thực dân và phong kiến địa chủ. Đồng thời miêu tả mâu thuẫn giữa nông dân với bọn cường hào, quan lại. Chủ đề không lệ thuộc vào độ dài ngắn của văn bản và mỗi văn bản có thể có nhiều chủ đề. - Tư tưởng chủ đề: Là thái độ, tư tưởng, tình cảm của nhà văn đối với cuộc sống, con người được thể hiện trong tác phẩm. Ví dụ: “Tắt đèn” thể hiện sự cảm thông, chia sẻ sâu sắc và gắn bó máu thịt với người nông dân của Ngô Tất Tố. Đồng thời tác phẩm thể hiện thái độ của nhà văn với bọn quan lại, địa chủ. - Cảm hứng nghệ thuật: Là tình cảm chủ yếu của văn bản. Đó là những trạng thái tâm hồn, cảm xúc được thể hiện đậm đà, nhuần nhuyễn trong văn bản. Ví dụ: “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố có cảm hứng yêu thương, căm giận. b. Hình thức tác phẩm. * Khái niệm. - Hình thức là sự biểu hiện của nội dung, là cách thể hiện nội dung. - Hình thức được xây dựng dựa trên chất liệu là ngôn ngữ đời sống kết hợp với sự sáng tạo độc đáo của nhà văn. - Hình thức của tác phẩm văn học được xây dựng bằng sự tổng hợp sinh động của một hệ thống những phương tiện thể hiện nhằm diễn đạt cả về bên ngoài lẫn tổ chức bên trong của nội dung tác phẩm trong một quan hệ chỉnh thể thống nhất * Các khái niệm về hình thức của tác phẩm văn học. - Ngôn từ: Là yếu tố thứ nhất của văn bản văn học. Nhờ ngôn từ tạo nên chi tiết, hình ảnh, nhân vật trong văn bản. Ngôn từ hiện diện trong câu, hình ảnh, giọng điệu và mang tính cá thể. Có ngôn từ tài hoa của Nguyễn Tuân; trong sáng, tinh tế của Thạch Lam; chân quê của Nguyễn Bính… - Kết cấu: Là sắp xếp, tổ chức các thành tố của văn bản thành một đơn vị thống nhất, hoàn chỉnh, có ý nghĩa. Bất kể văn bản văn học nào cũng đều phải có một kết cấu nhất định. Kết cấu phải phù hợp với nội dung. + Có kết cấu hoành tráng với nội dung. + Có kết cấu đầy bất ngờ của truyện cười. + Có kết cấu mở theo dòng suy nghĩ của tùy bút, tạp văn. - Thể loại: Là quy tắc tổ chức hình thức văn bản sao cho phù hợp với nội dung văn bản. Ví dụ: Diễn tả cảm xúc có thể loại thơ; Kể diễn biến, mối quan hệ của cuộc sống, con người có thể loại truyện; Miêu tả xung đột gay gắt có thể loại kịch; Thể hiện suy nghĩ trước cuộc sống, con người có thể loại kí… 4. Ý nghĩa quan trọng của nội dung và hình thức tác phẩm văn học. - Văn bản văn học cần có sự thống nhất cao giữa nội dung và hình thức, nội dung tư tưởng cao đẹp và hình thức nghệ thuật hoàn mĩ. Đây là ý nghĩa vô cùng quan trọng và cũng là tiêu chuẩn để đánh giá một tác phẩm. - Trong quá trình phân tích, ta không chỉ chú trọng nội dung mà bỏ rơi hình thức. Phân tích bao giờ cũng phải kết hợ giữa nội dung và hình thức. - Trong đời sống văn chương có những văn bản đạt nội dung coi nhẹ hình thức và ngược lại. Chúng ta cần biết điều này khi tìm hiểu và phân tích văn bản. 5. Mối quan hệ giữa nội dung và hình thức tác phẩm văn học Nội dung và hình thức vốn là một phạm trù triết học có liên quan đến mọi hiện tượng trong đời sống. Hình thức tất yếu phải là hình thức của một nội dung nhất định và nội dung bao giờ cũng là nội dung được thể hiện qua một hình thức. Không thể có cái này mà không có cái kia hoặc ngược lại. Tác phẩm nghệ thuật là một hiện tượng xã hội, cho nên trong những tác phẩm nghệ thuật có giá trị, nội dung và hình thức luôn luôn thống nhất khắng khít với nhau. Nói về một tác phẩm có giá trị, Biêlinxki cho rằng: Trong tác phẩm nghệ thuật, tư tưởng và hình thức phải hòa hợp với nhau một cách hữu cơ như tâm hồn và thể xác, nếu hủy diệt hình thức thì cũng có nghĩa là hủy diệt tư tưởng và ngược lại cũng vậy. Ở một chỗ khác, ông viết Khi hình thức là biểu hiện của nội dung thì nó gắn chặt với nội dung tới mức là nếu tách nó ra khỏi nội dung, có nghĩa là hủy diệt bản thân nội dung và ngược lại, tách nội dung khỏi hình thức, có nghĩa là tiêu diệt hình thức. Sự thống nhất giữa nội dung và hình thức được biểu hiên ở 2 mặt: nội dung quyết định hình thức và hình thức phù hợp nội dung. Trong tác phẩm văn học, nội dung và hình thức bao giờ cũng thống nhất hữu cơ, biện chứng với nhau. Nói như Bi-ê-lin-xki: “Nội dung và hình thức gắn bó như tâm hồn với thể xác”. Sự gắn bó này là kết quả sáng tạo chứa đựng tài năng và tâm huyết của nhà văn. Và những tác phẩm văn học có giá trị lớn thì càng chứng tỏ sự thống nhất cao độ giữa nội dung và hình thức. Nhà văn Nga, Lê-ô-nôp khẳng định: “Tác phẩm nghệ thuật đích thực bao giờ cũng là một phát minh về hình thức và là một khám phá về nội dung”. Sự thống nhất giữa nội dung và hình thức thể hiện ở mọi phương diện của tác phẩm văn học: ngữ âm, từ vựng, cú pháp, nhân vật, kết cấu, thể loại,.... (số từ trong văn Nam Cao, từ chỉ cảm giác trong văn Thạch Lam). Trong quan hệ nội dung - hình thức ở tác phẩm văn học thì nội dung bao giờ cũng quyết định hình thức, quyết định sự lựa chọn phương tiện, phương thức sáng tạo tác phẩm. Tất cả những yếu tố hình thức như ngôn ngữ kết cấu, thể loại,... đều nhằm phục vụ tốt nhất cho chức năng bộc lộ sinh động và sâu sắc của nội dung tác phẩm. Tuy nhiên, hình thức cũng có tính độc lập nhất định. Nó tác động trở lại với nội dung. Nó đòi hỏi nhà văn phải có sự tìm tòi, trăn trở để sáng tạo nên những gi có giá trị nghệ thuật cao nhất. Và một khi tìm được phương tiện và phương thức phù hợp nhất thì những phương tiện, phương thức này phát huy tối đa giá trị của chúng và mang lại giá trị vô giá cho tác phẩm. Như vậy, một tác phẩm văn học có đứng vững được trong lòng người hay không chính là nhờ tài năng và phẩm chất của người nghệ sĩ. Phải qua bàn tay nhào nặn tài hoa của nhà văn, mỗi tác phẩm mới thực sự là một công trình sáng tạo nghệ thuật. Sáng tạo nghệ thuật là một thứ sáng tạo tinh thần. Nó không sản xuất theo dây chuyền công nghệ mà phụ thuộc vào ý kiến chủ quan của người nghệ sĩ. Người nghệ sĩ là người quyết định sự ra đời của tác phẩm. Và tác phẩm văn học là một công trình sáng tạo nghệ thuật chỉ khi lao độn của nghệ sĩ đúng là lao động sáng tạo. Nhà văn có vai trò quan trọng trong quy trình sáng tạo. Mỗi nhà văn là một thế giới khác nhau, tạo nên sự phong phú cho nền văn học, cho sự đa dạng của các cá tính nghệ thuật. Quá trình lao động nghệ thuật của nhà văn là quá trình công phu bởi nó đòi hỏi nhiều trí lực, tâm huyết của người nghệ sĩ. Đó là công việc không chỉ đổ mồ hôi mà thậm chí còn đổ cả máu và nước mắt. Có người nghệ sĩ cả đời chung đúc để viết một tác phẩm nhưng cũng có người chỉ trong một khoảnh khắc một tác phẩm ra đời. Sự sáng tạo trong văn chương không cho phép người nghê sĩ chân chính dẫm lên đường mòn hay đi theo con đường của người khác. Nam Cao đã từng nói “ Văn chương ..chưa có”. “Văn học nằm ngoài những định luật của sự băng hoại. Chỉ mình nó không thừa nhận cái chết” (Sê đrin). Tác phẩm văn học đã ghi nhận những sáng tạo của người nghệ sĩ và khẳng định nó bằng những giá trị bất tử của mình.

Tóm tắt nội dung tài liệu

Phần III Tác phẩm văn học 103
Chương 9 Tác phẩm văn học là chỉnh thể trung tâm của văn học 9.1 Tác phẩm văn học là một chỉnh thể 9.1.1 Tính chỉnh thể của tác phẩm văn học Sự vận động của một nền văn học bao giờ cũng dựa trên bốn yếu tố: thời đại – nhà văn – tác phẩm – người đọc, trong đó, tác phẩm là yếu tố trọng tâm, quan trọng nhất. Tác phẩm văn học là đơn vị sáng tạo của nhà văn, là đối tượng thưởng thức của người đọc, là kết quả của trình độ ý thức xã hội, ý thức thẩm mĩ thời đại, là chỉnh thể trung tâm của hoạt động văn học. Bởi vì, mọi quy luật, bản chất, đặc trưng, thuộc tính của văn học đều biểu hiện tập trung ở tác phẩm văn học, dù đó có thể là một thiên sử thi đồ sộ hoặc chỉ là một câu tục ngữ ngắn gọn. Tồn tại như một thực thể văn hóa - xã hội, tác phẩm văn học là kết tinh của một quan hệ xã hội – thẩm mĩ nhiều mặt đối với đời sống. Tác phẩm văn học phản ánh đời sống tinh thần của con người thông qua các triết lí, các quan điểm đạo đức, chính trị, xã hội... Tác phẩm văn học còn là thước đo về tầm vóc tiếng nói nghệ thuật, chiều sâu phản ánh, trình độ nghệ thuật, tài năng sáng tạo của một tác giả, một dân tộc, một giai đoạn lịch sử. Các mối quan hệ văn học và chính trị, văn học và truyền thống văn hóa, tư tưởng, nghệ thuật, chính là các bình diện bộc lộ giá trị đích thực của đời sống văn học mà chỉ có nghiên cứu tác phẩm văn học chúng ta mới có những nhận thức đó. Khi đã ra đời, tác phẩm văn học có một sinh mệnh riêng, tồn tại độc lập, khách quan, vượt ra khỏi những dự tính ban đầu của nhà văn. Cuộc sống của nó có thể rất nhanh chóng rơi vào lãng quên song cũng có thể sống trường tồn cùng nhân loại. Nó có thể tập hợp những người cùng chí hướng, phân hóa những người khác lí tưởng. Nó có thể được tiếp nhận trong sự hồ hởi nồng nhiệt, hoặc trong sự căm phẫn lên án. Tác phẩm văn học do vậy chẳng những là một quan hệ xã hội mà còn là quá trình xã hội, nghĩa là giá trị và ý nghĩa của nó luôn luôn biến đổi trong sự tiếp nhận. 104
9.1. Tác phẩm văn học là một chỉnh thể Có được những giá trị tập trung như vậy, có được khả năng tác động, ảnh hưởng tới người đọc như vậy, chính vì tác phẩm văn học có một sức sống nội tại, mạnh mẽ, bền bỉ với những phẩm chất đặc biệt, những sức mạnh không ngờ. Khả năng tồn tại như một sinh mệnh sống ấy có được là do bản thân tác phẩm văn học vốn tồn tại như một chỉnh thể. Tác phẩm văn học mang tính chỉnh thể, nghĩa là có sự thống nhất nội tại như một cơ thể sống. Đặc điểm này làm cho tác phẩm có một sức mạnh hoàn chỉnh, một sức sống độc lập tác động đến người đọc. Chỉnh thể là một tổng thể gồm các yếu tố có mối liên hệ mật thiết, nội tại, tương đối bền vững, đảm bảo cho sự hoạt động của nó cũng như mối quan hệ với môi trường xung quanh. Chỉnh thể không phải là một tổng cộng giản đơn các yếu tố tạo nên nó. Một đống cát gồm vô số hạt cát rời rạc không phải là một chỉnh thể. Tổng cộng dây cung và cánh cung không làm thành cây cung có thể bắn được tên. Chỉnh thể là sự liên kết siêu tổng cộng để tạo ra nội dung mới, chức năng mới vốn không có trong các yếu tố khi chúng tách ra rời ra. Chẳng hạn câu tục ngữ Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng là một chỉnh thể, mà trong kết cấu bền vững của nó, mực và đèn, đen và sáng hàm chứa những nội dung và ý nghĩa mà khi đứng tách riêng những chữ ấy không có được. Về nguyên tắc, mọi tác phẩm văn học bất luận lớn hay nhỏ đều là những chỉnh thể1 . Tính chỉnh thể sở dĩ quan trọng đối với tác phẩm văn học bởi vì, chỉ trong tính chỉnh thể thì hình thức và nội dung đích thực của tác phẩm mới có ý nghĩa. Chẳng hạn, các chữ trong câu thơ phải được kết hợp với nhau theo một cách nào đó mới tạo ra được hình thức câu thơ lục bát hay câu thơ tự do có nhịp điệu và nhạc điệu riêng, một điều mà các chữ trong dạng tách rời không thể có được2 . Thí dụ, câu thơ của Thế Lữ có sự ngắt nhịp đột ngột: Trời cao xanh ngắt. Ô kìa, Hai con hạc trắng bay về bồng lai là do tác giả đặt dấu chấm câu giữa dòng thơ. Và chính sự đột ngột của ngắt nhịp ấy, đã diễn tả niềm sửng sốt, sững sờ của con người trước cảnh đẹp thần tiên ấy. Cũng như vậy, sự liên kết giữa các chi tiết tạo hình, sự kiện theo một cách nào đó mới dựng lên được phong cảnh, chân dung, nhân vật, cốt truyện. Và chính các yếu tố hình thức ấy lại góp phần thể hiện các nội dung cuộc sống và tư tưởng, tình cảm tương ứng. Chỉ có trong chính thể tác phẩm, ta mới bắt gặp một số phận, một tư tưởng, một cảm xúc, một bức tranh đời sống trọn vẹn. Số phận chìm nổi, đầy oan khiên như Thúy Kiều phải là sự tổng hợp của tất cả những gì mà cuộc đời mười lăm năm dằng dặc nàng phải trải qua. Bài ca mùa thu của P. Veclen là sự phối âm của mọi âm thanh, từ tiếng đàn vĩ cầm nức nở, tiếng gió, tiếng chuông, tiếng khóc, tiếng lá rụng... Như vậy, sự thống nhất nội dung và hình thức tác phẩm tạo thành chỉnh thể của tác phẩm. Theo Trần Đình Sử, nhà nghiên cứu, khi xem xét sự phản ánh của hiện thực của tác phẩm, nếu thoát li tính chỉnh thể, có nguy cơ dẫn đến việc đối chiếu trực tiếp, giản đơn các yếu tố tác phẩm với nguyên mẫu ở ngoài đời xem chúng có giống hay không giống để đánh giá mức độ chân thật. Cách làm đó thường không mang lại kết quả mong muốn. Chẳng hạn, có ý kiến cho chi tiết Tiếng Người thét: Mau lên gươm lắp súng trong bài Hồ Chí Minh của Tố Hữu “không giống” thực và Bác Hồ trong bài Sáng tháng Năm viết sau đó được thể hiện giống hơn: “Giọng của Người không phải sấm trên cao, Thấm từng tiếng, ấm vào lòng bao 1 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 242 2 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 242 105
9.1. Tác phẩm văn học là một chỉnh thể mong ước”. Thực ra, ở bài trên, Bác Hồ trong hình tượng người lính già chỉ huy đoàn quân thì thét là giống, còn trong trường hợp dưới, giữa khung cảnh gần gũi thân mật Bàn tay con nắm tay Cha, thì lời Bác nhỏ nhẹ là giống. Cả hai đều phù hợp trong cấu tứ của mỗi bài3 . Rõ ràng chỉ có thể dựa vào tính chỉnh thể của tác phẩm mới có cơ sở để đánh giá đúng chân giá trị và phong cách nghệ thuật của tác phẩm. Dĩ nhiên khi đánh giá một tác phẩm, việc đối chiếu với đời sống có ý nghĩa quan trọng nhưng vấn đề đặt ra là đối chiếu trong chỉnh thể, trong toàn bộ, chứ không phải từng yếu tố cô lập, rời rạc. Chính vì tính chỉnh thể của tác phẩm văn học có tầm quan trọng như vậy mà từ xưa đến nay, không một trường phái lí luận mĩ học và văn học nào bỏ qua được vấn đề đó. Nhìn chung, mĩ học cổ điển thường xem tính chỉnh thể của tác phẩm văn học, nghệ thuật như là một phẩm chất tự sinh, thể hiện ở tính tổ chức cao, chặt chẽ, tác phẩm ví như cơ thể sống, tự nhiên. Đó là sự ghi nhận đúng nhưng không khỏi có phần lí tưởng hóa và thần bí hóa tính chất chỉnh thể. Arixtốt trong Nghệ thuật thơ ca đã xác định cơ sở của chỉnh thể tác phẩm là sự thống nhất hành động, là sự mô phỏng một hành động thống nhất. Trên cơ sở xem nghệ thuật là sự tự ý thức của một ý niệm tuyệt đối, mà sự tự ý thức ấy chỉ thực hiện trong những cá tính mang nhiệt tình của các lực lượng phổ biến, Hêghen đã xem tính cách là “hình thức chỉnh thể nội tại” của tác phẩm. Biêlinxki khẳng định tư tưởng là yếu tố quyết định của chỉnh thể tác phẩm: “Như một hạt giống vô hình, tư tưởng gieo vào tâm hồn nghệ sĩ, và từ mảnh đất màu mỡ ấy nó triển khai và phát triển thành một hình thức xác định, thành các hình tượng tràn đầy vẻ đẹp và sức sống, và cuối cùng nó là một thế giới hoàn toàn đặc thù, nhất quán...” 4 . Đề cao vai trò năng động của chủ thể nhà văn trong sáng tác, L. Tônxtôi nhấn mạnh đến thái độ đạo đức độc đáo của tác giả như là yếu tố then chốt của chỉnh thể tác phẩm, quy định sự liên kết mọi yếu tố, chi tiết để tạo thành tác phẩm: “Chất xi măng kết dính tác phẩm nghệ thuật thành một khối và vì vậy mà sản sinh ra ảo giác về sự phản ánh đời sống... là sự thống nhất của một thái độ đạo đức độc đáo của tác giả đối với đối tượng” 5 . Cũng có ý kiến cho rằng, phong cách và cá tính sáng tạo của nghệ sĩ là nguồn gốc tạo thành tính chỉnh thể của tác phẩm6 . Ngày nay, chỉnh thể tác phẩm được nhận thức qua khái niệm “thế giới nghệ thuật”. Khái niệm thế giới nghệ thuật dùng để chỉ một phạm vi đời sống có trong nghệ thuật. Mỗi tác phẩm nghệ thuật được coi là một thế giới có không gian, thời gian riêng, có quy luật tâm lí riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức riêng, thang bậc giá trị riêng, với các quy luật nghệ thuật đặc thù chi phối. Thế giới ấy có những kiểu người, kiểu sự kiện phù hợp. Thế giới truyện cổ tích là thế giới mà con người, loài vật, cây cối, thần phật... đều nói chung một thứ tiếng người, là thế giới của những điều kì diệu, người hiền gặp lành, kẻ ác bị trừng trị. Mỗi thế giới nghệ thuật ứng với một quan niệm của tác giả về con người và thế giới. Thế giới nghệ thuật trong thơ lãng mạn thường phân cực thành hai thế giới đối lập: Một bên là thế giới đậm sắc hương, hình ảnh lộng lẫy, rực rỡ, còn một bên là thế giới của tối tăm, u sầu, lạnh lẽo. Một bên là thế giới mang tính lí tưởng, cao xa, chứa nhiều khát vọng, còn một bên là thế giới hiện thực tẻ nhạt, tầm thường... Khái niệm thế giới nghệ thuật hướng 3 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 243 4 Biêlinxki.Tuyển tập, tập 1, Nxb Văn học nghệ thuật, Matxcơva, 1948, trang 558 (tiếng Nga) 5 L. Tônxtôi. Toàn tập, T30, Nxb Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, Matxcơva, 1951, trang 18-19 (tiếng Nga) 6 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 244 106
9.2. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học ta tìm kiếm những quy luật chung, ý tưởng chung chi phối tác phẩm nghệ thuật, mở ra khả năng thống nhất mọi yếu tố tác phẩm, bao quát được tác phẩm như một chỉnh thể toàn vẹn, sinh động, có linh hồn. Như vậy tính chỉnh thể của tác phẩm cho phép tác phẩm văn học có một sức sống nội tại, đặc biệt, có sức mạnh xã hội, ý thức và văn hóa lâu bền, dù được lưu truyền và tiếp nhận rất đa phương song vẫn giữ được bản sắc và sức mạnh riêng biệt. 9.1.2 Cấu trúc chỉnh thể của tác phẩm văn học ∙ Lớp văn bản ngôn từ: Văn bản ngôn từ là chuỗi lời văn thơ được tổ chức theo những nguyên tắc nhất định. Lớp này bao gồm mọi thành phần của ngôn từ và lời văn như âm thanh, từ ngữ, câu, đoạn, chương, phần trong truyện; vần, nhịp điệu, câu thơ, khổ thơ trong thơ; màn, lớp, cảnh trong kịch. Đặc điểm của lớp này là trực tiếp chịu sự quy định của quy luật ngôn ngữ như ngữ âm, ngữ pháp, từ vựng, phong cách học, đồng thời lại chịu sự chi phối của quy luật thơ văn, thể loại. ∙ Lớp hình tượng: Xuyên qua lớp ngôn từ ta bắt gặp các chi tiết tạo hình, ý tượng, biểu tượng, hình ảnh, các tình tiết, sự kiện và từ đó hiện lên các đồ vật, phong cảnh, con người, quan hệ, xã hội, thế giới... Đó là lớp tạo hình và biểu hiện được tổ chức theo nguyên tắc miêu tả, quan sát, kí ức, liên tưởng, biểu hiện. Lớp này thường có các bộ phận chính như nhân vật và hệ thống nhân vật, cốt truyện, không gian, thời gian. Người ta thường gọi lớp này là “bức tranh đời sống”, là “hình thức của bản thân đời sống” của tác phẩm. ∙ Lớp nội dung: Lớp này nằm ở tầng sâu, đằng sau văn bản và hình tượng. Nó bao gồm các thành phần như đề tài, chủ đề, sự lí giải các hiện tượng đời sống, các cảm hứng đánh giá, cảm xúc, các sắc điệu thẩm mĩ. Đây là cấp độ nội dung chỉnh thể chi phối toàn bộ tác phẩm. Cấp độ này trực tiếp bị chi phối bởi nguyên tắc tạo hình thức của tác phẩm, lập trường tư tưởng tình cảm, vốn sống và các truyền thống văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo của nhà văn, và trước hết, bị chi phối bởi bản thân hiện thực. Sự phân chia cấp độ như trên phù hợp với kinh nghiệm của người đọc. Người đọc phải có trình độ văn hóa ngôn từ mới “qua” được cấp độ ngôn từ, lại phải có kinh nghiệm sống, có một mối quan hệ tư tưởng thẩm mĩ tích cực đối với đời sống mới chiếm lĩnh hết cấp độ cuối cùng. Sự phân chia ấy cũng phù hợp với cấu trúc chỉnh thể, bởi tác phẩm văn học là một chỉnh thể bao gồm nhiều cấp độ. Mỗi cấp độ này có quy luật và đặc điểm riêng của nó. Mọi yếu tố nội dung và hình thức đều tồn tại ở từng cấp độ, góp phần tham gia vào việc tạo thành hình thức và nội dung của tác phẩm. 9.2 Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học Đây là hai bình diện tạo nên tính chỉnh thể của tác phẩm văn học. Để phân tích tính chỉnh thể, tức sự vẹn toàn thống nhất của tác phẩm, cần phải thừa nhận sự thống nhất biện chứng giữa nội dung và hình thức. 107
9.2. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học 9.2.1 Nội dung của tác phẩm văn học Vấn đề nội dung và hình thức chiếm vị trí hết sức quan trọng bởi vì trước hết, nó gắn liền với bản chất, chức năng của văn học đối với đời sống, gắn với quy luật phát triển văn học. Đối với từng tác phẩm, nội dung và hình thức là phạm vi chủ yếu thể hiện giá trị tư tưởng và nghệ thuật của nó. Khái niệm nội dung và hình thức trong văn học có nhiều cấp độ. Nếu hiện thực trong toàn bộ quan hệ đối với con người là đối tượng của văn học thì tác phẩm văn học là hình thức phản ánh đời sống đặc thù. Nhưng trong bản thân mình, tác phẩm văn học có nội dung và hình thức của nó. Nội dung của tác phẩm bắt nguồn từ mối quan hệ giữa văn học với hiện thực. Đó là mối quan hệ nhất định của con người đối với hiện tượng đời sống đã được phản ánh. Đó vừa là cuộc sống được ý thức, vừa là thái độ cảm xúc – đánh giá đối với cuộc sống đó. Nói cách khác, nội dung tác phẩm văn học là một thể thống nhất giữa khách quan và chủ quan vừa có phần bắt nguồn từ cảm xúc, huyết mạch, lí tưởng của tác giả7 . Quả vậy, tác phẩm văn học bao giờ cũng tái hiện đời sống, làm nhớ đến một hiện thực nào đó. Ở châu Âu, Arixtốt đã nói đến sự mô phỏng các tính cách, các hành động để tạo nên nội dung nghệ thuật. Nhà dân chủ cách mạng Nga Tsécnưsépxki, với ý thức về sứ mệnh cải tạo xã hội của văn học, đã nhấn mạnh phương diện chủ quan trong nội dung tác phẩm. Ông nói tới ba khía cạnh của nội dung của văn học, đó là: “Tái hiện các hiện tượng hiện thực mà con người quan tâm”, “Giải thích cuộc sống, làm sao cho nó tốt hơn”, “Đề xuất, phán xét đối với các hiện tượng được mô tả”. Ông khẳng định: “Thể hiện sự phán xét đó trong tác phẩm là một ý nghĩa mới của tác phẩm nghệ thuật, nhờ đó nghệ thuật đứng vào hàng các hoạt động tư tưởng, đạo đức của con người” 8 . Tư tưởng văn học Trung Hoa từ thượng cổ cũng đã rất coi trọng nội dung của văn học. Khái niệm “đạo” ở các sách xưa thoạt kì thủy được hiểu như quy luật tự nhiên khách quan vô hình, nhưng thể hiện ở trong tất cả, sau được các thánh hiền đúc kết thành kinh điển của đạo đức phong kiến, rồi biến thành “đạo thánh hiền”, được phô diễn thành các công thức như “văn dĩ tải đạo”, “văn dĩ minh đạo”. Người xưa coi đạo là gốc của văn. Nhưng cái đạo vô hình đó thể hiện thành “đức”, thành sự vận động của “khí”, có thể tạo thành xu thế của tâm là “chí”. Các yếu tố ấy đều được coi là nội dung của văn thơ. Chẳng hạn “thơ để nói chí”, “văn lấy khí là chủ”, “văn làm sang đức”, “văn để chở đạo”... Các công thức đó đã đề cập tới phương diện khách quan của đời sống (đạo), phương diện chủ quan của con người: tâm hồn (chí), tính cách (khí), phẩm chất (đức). Tái hiện thế giới, biểu hiện tâm tình là nội dung của văn thơ. Lưu Hiệp viết trong “Thiên vật sắc” (Văn tâm điêu long): “Nhà thơ cảm xúc trước sự vật, liên tưởng đến các loại khôn cùng. Trong các cảnh bao la muôn vàn hình tượng, nhà thơ trầm ngâm, nghe, ngắm, tả lại khí chất, vẽ lại dung mạo của chúng. Nhà thơ theo sự vật mà gửi tâm trí, lại còn thêm sắc thái, góp âm thanh, tâm trạng cũng vì thế mà bồi hồi”. Trong lí luận văn chương cổ Việt Nam, nội dung khách quan và chủ quan của văn học cũng không phải xa lạ: “Trúc không có ý với gió, nhưng gió đến thì trúc động mà sinh ra tiếng, lòng người ta không chứa cảnh vật, nhưng tiếp xúc với cảnh vật, lòng người cảm xúc 7 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 249 8 Tsécnưsépxki. Bàn về quan hệ thẩm mĩ giữa nghệ thuật và hiện thực, tập 2, Nxb Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, trang 87 (tiếng Nga) 108
9.2. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học mà thành thơ” 9 . Phương diện chủ quan cũng không chỉ là cảm xúc, mà còn là một lí tưởng và tinh thần ý chí chiến đấu cho lí tưởng. Tinh thần đó được truyền đạt trong câu thơ nổi tiếng của Nguyễn Đình Chiểu: Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm, Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà. Nhưng nội dung của tác phẩm văn học không phải là số cộng giản đơn của hai phương diện khách quan và chủ quan, mà là một quan hệ biện chứng xuyên thấm lẫn nhau. Nội dung của tác phẩm văn học là cuộc sống đã được ý thức, lí giải, đánh giá, và tái hiện trong tác phẩm. Nhà thơ Mai Thánh Du đời Tống (Trung Quốc) đã nói nội dung thơ là cái mà tác giả cảm thụ trong lòng vì lẽ đó. Nội dung tác phẩm Chí Phèo (Nam Cao) không đơn giản là số phận của một kẻ bị lưu manh hóa trong xã hội thực dân phong kiến, mà còn là một lời tố cáo xã hội, một sự trình bày những khát vọng nhân đạo, một sự thức tỉnh đối với người đọc về khả năng thiện tính của con người. Như vậy, nội dung tác phẩm không giản đơn là cái hiện thực được miêu tả mà là một quan hệ chủ quan – khách quan gắn bó một cách máu thịt. Nó bộc lộ một quan hệ, một thái độ và một cảm hứng đối với đời sống. Đó là cái nội dung toàn vẹn, phong phú, nhiều bình diện độc đáo của nghệ thuật đòi hỏi phải thể hiện qua hình thức nghệ thuật10 . 9.2.2 Hình thức của tác phẩm văn học Hình thức là sự biểu hiện của nội dung, là cách thể hiện nội dung. Nhà văn sáng tạo hình thức phải dùng thủ pháp, phương tiện nghệ thuật. Nhưng thủ pháp, phương tiện được lẩy ra một cách trừu tượng cũng chưa phải hình thức. Chất liệu và phương tiện chỉ trở thành hình thức nghệ thuật chừng nào nó trở thành sự biểu hiện của nội dung. Chính vì vậy, hình thức của tác phẩm văn học mang tính cụ thể, thẩm mĩ không lặp lại. Lấy thể lục bát mà nói, lục bát của Nguyễn Du, của ca dao, của Nguyễn Bính, của Tố Hữu đều không giống nhau. Lục bát trong bài Bà bủ đầy vẻ dân dã, thô mộc, lục bát trong Việt Bắc đã được trau chuốt đến mức tuyệt đỉnh của sự êm ái, réo rắt và hài hòa, nhưng không mất vẻ hồn hậu của của tiếng hát đồng quê, lục bát ở Nước non ngàn dặm là khúc trữ tình vừa phóng khoáng, vừa thâm trầm và nhịp điệu đa dạng. Là những nhà thơ, mấy ai lại không dùng ví von, nhưng ví von của ca dao, của thơ Tố Hữu, Xuân Diệu, Chính Hữu, mỗi người cũng một khác11 . Trong tác phẩm văn học, có hai cấp độ hình thức. Thứ nhất, hình thức cảm tính, tức các biện pháp, thủ pháp, phương tiện mà có thể thống kê, dễ dàng chỉ ra trong tác phẩm: đâu là ẩn dụ, đâu là so sánh, trùng điệp... Những hình thức này có thể xuất hiện như một yếu tố đơn lẻ trong trong tác phẩm. Thứ hai, hình thức quan niệm, cấp độ sâu hơn của hình thức. Đây chính là khái niệm chỉ hình thức như là phương thức hình thành, xuất hiện của một nội dung nhất định, là quy luật tạo hình thức. Nói cách khác, đó là cái lí của hình thức, tức là cái lí do tạo thành hình thức đó. Khái niệm này còn có cái tên khác như hình thức mang tính nội dung, hay tính nội dung của hình thức. Hình thức quan niệm là cấp độ không dễ dàng nhìn thấy ngay trong tác phẩm. Vì mang tính quan niệm, nên nó biểu hiện bằng sự lặp lại ở các yếu tố cùng loại trong tác phẩm, và khi đã lặp lại thì những yếu tố đó sẽ mang nghĩa, tức là cái lí của việc vì sao xuất hiện 9 Nguyễn Dưỡng Hào. Tựa Phong trúc tập, Sách Từ trong di sản, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội, 1981, trang 51 10 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 249-252 11 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 252-253 109
9.2. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học các yếu tố trùng lặp đó. Thí dụ, Tố Hữu từng so sánh Bác Hồ với một loạt các hình ảnh về một thiên nhiên rộng lớn, khoáng đạt, hùng vĩ: Bác ngồi đó, lớn mênh mông, Trời xanh, biển rộng, ruộng đồng nuớc non; Như đỉnh non cao tự giấu mình, Trong rừng xanh lá ghét hư vinh; Mong manh áo vải, hồn muôn trượng; Như dòng sông chảy nặng phù sa. Sự lặp lại cho thấy nghĩa hoặc cái lí của những hình thức đó: tầm vóc lớn lao của lãnh tụ và niềm tôn kính, ngưỡng mộ của nhà thơ. Chỉ ra được cái lí do này, tức chúng ta đã tìm ra được các quy luật tạo hình thức, tức cấp độ hình thức quan niệm của những yếu tố hình thức đó. Hình thức có mặt trong toàn tác phẩm cũng như nội dung biểu hiện trong toàn tác phẩm. Hình thức có trong ngôn ngữ, kết cấu, cốt truyện, nhân vật, chủ đề, cảm hứng... Khi phân tích nhân vật, người ta thường chỉ ra tính cách, các chi tiết, hành động biểu hiện tính cách đó. Nhưng cũng có hình thức chi phối sự lựa chọn các chi tiết, hành động dùng để miêu tả nhân vật. Chẳng hạn, hình thức của tính cách là một dạng của quan niệm về tính cách, là quy luật chi phối sự miêu tả tính cách. Từ Hải là một tính cách phản kháng triều đình chuyên chế, tìm kiếm tự do cá nhân, thiết lập công lí dân chủ, được biểu hiện nổi bật qua các chi tiết tạo hình, biểu hiện của nhân vật. Tính cách ấy có một hình thức là quan niệm con người hình thành trên cơ sở truyền thống nghệ thuật Trung Quốc và Việt Nam. Trước hết đó là con người của chí khí mà mọi hành động, việc làm đều gắn với việc tỏ rõ chí khí. Thứ hai, đó là con người của vũ trụ, hành động theo tiếng gọi của “bốn phương”, theo luật công bằng của tạo hóa. Thứ ba, Từ Hải được miêu tả như một “đấng” tài tình trong hàng tài tử giai nhân. Quan niệm ấy đã quy định các nguyên tắc lựa chọn chi tiết và miêu tả nhân vật. Nó tạo cho nhân vật một vầng hào quang lãng mạn cổ xưa, một tầm cỡ hùng vĩ mà thực tại không dung và cũng không phù hợp với thực tại. Khi đặt Từ Hải vào lĩnh vực sống còn của hiện thực thì nhân vật sắc sảo bỗng trở nên “mười phân hồ đồ”, và Từ Hải chết. Nhìn chung đó là quan niệm tác giả dùng để thể hiện các nhân vật tài tình khác của Truyện Kiều. Đề tài, tư tưởng là yếu tố nội dung được thể hiện qua toàn bộ thế giới hình tượng như nhân vật, xung đột, cốt truyện, ngôn ngữ. Nhưng mọi đề tài đều có hình thức riêng mang tính lịch sử trong hình tượng. Chẳng hạn tư tưởng tự do của nhân vật Từ Hải. Đó là tự do thoát khỏi thực trạng tróí buộc, tự do vẫy vùng cho phỉ chí bình sinh trong vũ trụ, khác rất nhiều với tư tưởng tự do ở phương Tây đương thời, gắn liền với tự do kinh doanh, tự do trong xã hội, tự do cá tính12 . Tóm lại, hình thức tồn tại trong toàn tác phẩm như là tính xác định của nội dung, sự biểu hiện của nội dung. Ứng với nội dung nhiều cấp độ có hình thức nhiều cấp độ. Tuy nhiên, hình thức tác phẩm không phải là tổng cộng của các mặt hình thức của các cấp độ, mà còn có sự thống nhất quy định, phụ thuộc nhau giữa các mặt hình thức của các yếu tố, các cấp độ của chỉnh thể. Sự thống nhất đó tạo nên giá trị thẩm mĩ toàn vẹn của tác phẩm văn học. 9.2.3 Sự thống nhất nội dung và hình thức của tác phẩm văn học Hình thức thống nhất với nội dung là tiểu chuẩn của tác phẩm văn học có giá trị. Biêlinxki khẳng định: “Trong tác phẩm nghệ thuật, tư tưởng và hình thức phải hòa hợp với nhau một 12 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 253-257 110
9.2. Nội dung và hình thức của tác phẩm văn học cách hữu cơ như là tâm hồn và thể xác, nếu hủy diệt hình thức thì cũng có nghĩa là hủy diệt tư tưởng và ngược lại cũng vậy” 13 . Trong tác phẩm văn học, hình thức là cái để biểu hiện nội dung, hình thức phải phù hợp với nội dung. Mối quan hệ này bắt nguồn từ chỗ nhà văn có nhu cầu phát biểu quan điểm, đánh giá về một nội dung nào đó của hiện thực dưới hình thức nghệ thuật. Trong một tác phẩm cụ thể, nội dung quyết định việc lựa chọn hình thức: thể loại, ngôn ngữ, nhân vật, kết cấu, chi tiết... Để diễn tả những cảm xúc của con người đối với thế giới, nghệ sĩ thường tìm đến thể loại trữ tình. Với mục đích răn dạy, giáo huấn về những chân lí đời sống phổ biến, giản dị, thể loại ngụ ngôn là rất phù hợp. Để trình bày dự cảm sâu xa về sự truyền kiếp của những số phận như Chí Phèo, Nam Cao đã để cho hình ảnh cái lò gạch xuất hiện đầu và cuối tác phẩm. Hình thức phù hợp nội dung trở thành tiêu chuẩn để đánh giá tác phẩm nghệ thuật. Hêghen nói: “Chỉ những tác phẩm nghệ thuật mà nội dung và hình thức đồng nhất với nhau, mới là những tác phẩm nghệ thuật đích thực” 14 . Nội dung quyết định hình thức tức là có sự chuyển hóa hai chiều. Hêghen đã nói: “Nội dung chẳng phải là cái gì khác, mà chính là chuyển hóa của hình thức vào nội dung, và hình thức cũng chẳng có gì khác hơn là sự chuyển hóa của nội dung vào hình thức” 15 . Ví như, tình cảm quê hương (nội dung) đã được thể hiện trong những cảm xúc đối với dòng sông quê hương trong kỉ niệm. Ngược lại, một hệ thống hình ảnh (hình thức): con sông xanh biếc, nước gương trong soi bóng những hàng tre, giữ bao nhiêu kỉ niệm giữa dòng trôi, sông mở nước ôm tôi vào dạ, chính là yếu tố hình thức như một chứng nhân biểu hiện của tình cảm quê hương ấy (Nhớ con sông quê hương – Tế Hanh). Tuy nhiên, hình thức cũng có tính độc lập tương đối, có tính tích cực riêng biệt. Tính độc lập tương đối này biểu hiện ở chỗ nó thường có tính bảo thủ so với nội dung hoặc khi phù hợp với nội dung có thể phát huy mạnh mẽ sức tác động của nội dung, còn trong trường hợp ngược lại, cũng có tác dụng không nhỏ. Gớt đã nói: “Những hình thức thơ ca khác nhau sẽ gây ra một ảnh hưởng bí ẩn lớn lao. Nếu trình bày nội dung các bi ca La Mã của tôi dưới thanh điệu và khuôn khổ hài kịch Đông Joăng của Bairơn thì tất cả những điều đó đã nói trong đó sẽ trở nên thô bỉ”. Màu sắc rực rỡ chỉ phù hợp với cái gì phóng khoáng, mạnh mẽ, tươi vui. Còn màu sắc u tối phù hợp với nỗi buồn là thí dụ. “Sáng tạo chính là con đường khắc phục mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung” (Hêghen). Về bản chất, các hình thức đời sống như âm thanh, màu sắc, nhịp điệu, hình ảnh, con người, cỏ cây hoa lá... vốn được coi là chất liệu để nghệ sĩ sử dụng. Làm thế nào để những chất liệu mang tính hình thức đó trở thành hình tượng, thành tư tưởng, thành cảm xúc, tức có nội dung? Ví dụ, chất liệu nghệ thuật như gỗ đá, vốn vô cảm, vô tri, giờ muốn cho nó trở thành biểu tượng của mùa xuân vĩnh cửu thì người nghệ sĩ phải biết bỏ đi cái gì và giữ lại cái gì trên khối đá đó. Những âm thanh hỗn độn muốn mang hơi thở của mùa xuân, nỗi buồn, tình yêu đất nước...phải được kết cấu ra sao? Như vậy, hình thức muốn có nội dung, thì hình thức phải được khắc phục, sắp xếp, tổ chức để tạo nên nghĩa mới, tức mang nội dung. Chỉ có trong tương quan về cái không định hướng của dòng sông, của chuyến đi, và sự lặp lại nhiều lần thì hình ảnh cánh buồm trong câu thơ sau mới mang nội dung chỉ số phận 13 Biêlinxki. Toàn tập, T5, Nxb Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, Matxcơva, 1951, trang 316 (tiếng Nga). Dẫn theo Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 256 14 Pôxpêlốp. Dẫn luận nghiên cứu văn học, Nxb Cao đẳng, Matxcơva, 1976, trang 327-328 (tiếng Nga). Dẫn theo Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 256-258 15 Busmin. Phân tích tác phẩm văn học, Nxb Khoa học, Lêningrat, 1976, trang 5 (tiếng Nga) 111
9.3. Hướng dẫn học tập phiêu bạt, lang thang, trôi nổi, không định hướng: Hôm qua dưới bến xuôi đò, Thương nhau qua cửa tò vò nhìn nhau, Anh đi đấy, anh về đâu, Cánh buồm nâu, cánh buồm nâu, cánh buồm (Nguyễn Bính). Còn nếu không, cánh buồm chỉ mang ý nghĩa biểu vật của chính nó. Như vậy, quá trình sáng tạo tác phẩm văn học chính là con đường làm cho hình thức phù hợp với nội dung. Chính sự thống nhất các yếu tố nội dung và hình thức đã tạo nên sức mạnh tư tưởng – nghệ thuật của chỉnh thể tác phẩm văn học. Lịch sử văn học cho thấy, đúng như lời của nhà văn Xô viết Lêônôp: “Tác phẩm nghệ thuật đích thực, nhất là tác phẩm ngôn từ, bao giờ cũng là một phát minh về hình thức và một khám phá nội dung” 16 . Sự phù hợp hình thức và nội dung phải được xem xét trong hiệu quả phản ánh những chân lí sâu sắc của đời sống, biểu hiện nổi bật tinh thần thời đại. Chỉ trong tương quan đó, sự thống nhất nội dung và hình thức mới thật sự mang lại những giá trị lớn lao cho kho tàng văn nghệ dân tộc và thế giới. 9.3 Hướng dẫn học tập Kiến thức cơ bản cần nắm vững Tính chỉnh thể của tác phẩm văn học ∙ Trong các yếu tố tạo nên quá trình văn học, tác phẩm là một sự kết tinh quan hệ lịch sử - xã hội, nghệ thuật nhiều mặt có khả năng tác động mạnh mẽ đến tư tưởng và tình cảm cũng như nhận thức của con người. ∙ Có được giá trị và sức mạnh như vậy bởi vì tác phẩm văn học là một chỉnh thể toàn vẹn, có một sức sống riêng biệt và độc lập, để qua đó, người đọc có thể tiếp nhận được giá trị lịch sử, tư tưởng xã hội, văn hóa nghệ thuật của tác phẩm. Khi nói đến tính chỉnh thể của tác phẩm văn học là nhấn mạnh đến sự thống nhất của tất cả các yếu tố trong tác phẩm để tạo nên một thực thể sinh động, toàn vẹn, có sức sống hoàn chỉnh nội tại. Chỉnh thể tác phẩm văn học là sự liên kết “siêu tổng cộng” các yếu tố trong tác phẩm (từ ngôn từ, nhịp điệu, hình ảnh đến nhân vật, kết cấu...) để tạo thành những hình tượng, những tư tưởng, những quan niệm với những chức năng mới, nội dung và ý nghĩa mới vốn không có khi chúng tách rời ra. ∙ Chỉ trong một chỉnh thể nhất định, mọi yếu tố nội dung và hình thức của tác phẩm mới có ý nghĩa nghệ thuật cụ thể. Sự xuất hiện của hình ảnh Áo anh sứt chỉ đường tà là cái cớ dẫn đến lời tự giới thiệu tế nhị của anh trai làng: Vợ anh chưa có mẹ già chưa khâu (ca dao). Còn trong bài thơ Đồng chí của Chính Hữu, Áo anh rách vai, quần tôi có vài mảnh vá là dấu hiệu để xác nhận nét giống nhau của người lính cách mạng thời kháng chiến chống Pháp. Sự lặp lại điệp khúc Cháu bé loắt choắt trong đoạn cuối bài thơ Lượm của Tố Hữu đã khẳng định Lượm còn sống mãi với quê hương đất nước. ∙ Tính chỉnh thể đã tạo nên sự thống nhất tất cả các yếu tố trong tác phẩm, từ chủ đề, nhân vật, cốt truyện, kết cấu, ngôn ngữ, không gian, màu sắc, nhịp điệu. Đó là sự thống nhất trong một cách nhìn, một cách tiếp cận thế giới và các nguyên tắc thẩm 16 Khrapchencô. Sáng tạo, nghệ thuật, hiện thực, con người, Nxb KHXH, Hà Nội, 1985, trang 204 112
9.3. Hướng dẫn học tập mĩ tạo thành thế giới ấy theo quy luật của phương thức sáng tác, thể loại, phong cách thời đại và phong cách cá nhân. Vì thế khi phân tích tác phẩm, không nên tách rời các hiện tượng ra khỏi tính chỉnh thể của chính tác phẩm. Thí dụ có người cho rằng, chi tiết “Tấm giết Cám, làm mắm rồi gửi về cho dì ghẻ” (Tấm Cám) là man rợ, không phù hợp với bản chất của một cô gái dịu hiền như Tấm. Thực ra, chi tiết này không nên được cảm nhận như một chi tiết hiện thực. Bởi vì, một trong những đặc điểm của nghệ thuật truyện cổ tích là tính ước lệ. Có nghĩa là: các nhân vật, sự kiện, các tình tiết không phải hoàn toàn được hiểu “như thật”, mà thường mang một ý nghĩa biểu tượng nào đó. Tuy mang dấu vết của đời sống hiện thực, nhưng tính hệ thống hình ảnh, chi tiết trong truyện cổ tích là hệ thống mang tính ước lệ. Trong Tấm Cám, miếng trầu cô Tấm têm mang ý nghĩa nhận dạng, giao duyên; con gà, đàn chim sẻ : người giúp đỡ phù trợ; chiếc hài: vật giao duyên, tượng trưng cho vẻ xinh xắn, đẹp đẽ của người thiếu nữ. Và một loạt chi tiết không mang tính hiện thực: chôn xương cá, rơi hài, biến thành vàng anh, cây xoan đào, khung cửi biết nói... Do vậy, việc Tấm giết Cám nên được hiểu là một chi tiết ước lệ, diễn tả sự trả thù triệt để trong nghệ thuật truyện cổ tích. Tóm lại, mọi ý nghĩa về nội dung (xã hội, lịch sử, văn hóa, thẩm mĩ...) và hình thức tác phẩm chỉ có thể được thực hiện diện trong một chỉnh thể tác phẩm toàn vẹn, sinh động. Khái niệm thế giới nghệ thuật Chúng ta thường dùng khái niệm thế giới chỉ để một phạm trù của thiên nhiên hay của xã hội có các quy luật riêng của chúng. Chẳng hạn “thế giới động vật”, “thế giới thực vật”, “thế giới văn minh”. Khái niệm thế giới nghệ thuật cũng có ý nghĩa tương tự như vậy, để chỉ một phạm vi đời sống chỉ có trong nghệ thuật và không tìm thấy ở trong thực tại, trong tâm lí. Thế giới nghệ thuật chỉ có thể giống với thực tại chứ không có trong thực tại và không có cách gì biến nó thành thực tại. Mỗi thế giới nghệ thuật có không gian, thời gian riêng, có quy luật tâm lí riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức riêng, thang bậc giá trị riêng. Chẳng hạn, trong truyện cổ tích, mọi sự thần kì đều có thể xảy ra, như nồi cơm ăn hết lại đầy, tiếng đàn đẩy lùi quân giặc, trong một đêm có thể xây xong một lâu đài. Trong thế giới này con người được hưởng hạnh phúc chủ yếu vì họ có đức độ, ăn ở hiền lành. Trong thế giới các truyện Nôm, con người chủ yếu sống bằng đạo lí, chuẩn mực xử thế, (trung hiếu, tiết, nghĩa). Mỗi thế giới nghệ thuật lại ứng với một quan niệm của tác giả về con người và thế giới. Tác giả quan niệm con người như thế nào thì nhân vật hoạt động như thế ấy. Chị Dậu của Ngô Tất Tố dù đói ăn, chạy vạy đóng sưu cho chồng, lại đang nuôi con mọn, nhưng dung nhan không suy suyển, bao nhiêu cạm bẫy giăng ra nhưng vẫn bất khả xâm phạm. Khái niệm thế giới nghệ thuật hướng ta tìm kiếm những quy luật chung, ý tưởng chung chi phối tác phẩm nghệ thuật, nắm bắt được chỉnh thể và linh hồn của tác phẩm. Qua đó khái niệm này đã mở ra khả năng chiếm lĩnh tác phẩm một cách toàn diện, từ nội dung đến hình thức. Với việc xác định được những quy luật chung trong cách nhìn, cách tiếp cận và xây dựng thế giới nghệ thuật tác phẩm, từ đó cho phép xác định những quy luật chung của thế giới nghệ thuật một tác giả, một phong cách. 113
9.3. Hướng dẫn học tập Hình thức tác phẩm ∙ Hình thức là sự biểu hiện của nội dung, là cách thể hiện nội dung. ∙ Có thể hiểu hình thức có hai cấp độ: cấp độ cảm tính và cấp độ quan niệm. Hình thức cảm tính bao gồm các yếu tố hình thức cụ thể: các biện pháp chuyển nghĩa, tu từ, kết cấu, tạo từ, đặt câu... Hình thức quan niệm bao gồm các quy luật tạo thành hình thức trên và chỉ bộc lộ qua cấp độ cảm tính. Hình thức mang tính nội dung chính là cấp độ quan niệm của hình thức. ∙ Khi nghiên cứu tác phẩm Nam Cao, người ta thường thấy ông sử dụng biện pháp so sánh. Nếu thống kê được các hình ảnh so sánh này, chúng ta mới nhìn thấy quy luật của sự so sánh đó. Do quan niệm về con người bị hủy hoại, tha hóa trong môi trường nên ông thường so sánh con người với con vật, hoặc với cái xấu xí: mặt như lợn, mắt như ốc nhồi, vặn vẹo như con sâu, trông như ông lão sắp chết, trắng như lợn cạo, răng y như chó, ria giống như cái sừng trâu... Quan niệm trên chính là cấp độ quan niệm của hình thức, là cái lí của hình thức, là quy luật tạo hình thức, thể hiện ở sự lặp lại các yếu tố hình thức. Phải nghiên cứu được hình thức ở cấp độ này, chúng ta mới thấy rõ được sự gắn bó chặt chẽ giữa nội dung và hình thức trong tác phẩm văn học. Câu hỏi 1. Tính chỉnh thể của tác phẩm văn học là gì? Tại sao phải nghiên cứu tác phẩm trong tính chỉnh thể của nó? (phân tích trên thí dụ cụ thể) 2. Lịch sử mĩ học đã lí giải những nguyên nhân tạo thành tính chỉnh thể (sức mạnh thống nhất, toàn vẹn) của tác phẩm văn học như thế nào? 3. Hãy trình bày khái niệm “thế giới nghệ thuật”? Tại sao khái niệm này lại mở ra khả năng chiếm lĩnh tác phẩm một cách toàn diện. Có thể dùng khái niệm này để nghiên cứu một tác giả, một phong cách không? 4. Các lớp chỉnh thể của tác phẩm văn học? 5. Nội dung của tác phẩm là gì? 6. Hình thức của tác phẩm là gì? Các cấp độ hình thức? Thế nào là hình thức mang tính nội dung? 7. Trình bày mối quan hệ giữa nội dung và hình thức. Cho ví dụ. Bài tập 1. Hãy chỉ ra được một số quy luật tạo hình thức trong một số tác phẩm (cách miêu tả nhân vật trong Truyện Kiều, cách sử dụng ẩn dụ so sánh trong ca dao, nhân vật truyện cổ tích...). 2. Tìm hiểu đặc điểm của thế giới nghệ thuật truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, truyện thần thoại... 3. Qua bài thơ Trăng ơi... từ đâu đến sau đây của Trần Đăng Khoa (Sách Tiếng Việt lớp 4, tập 2), hãy nêu các hình thức nghệ thuật chủ yếu được tác giả sử dụng để thể hiện nội dung bài thơ: Trăng ơi... từ đâu đến? Hay từ cánh đồng xa 114
9.3. Hướng dẫn học tập Trăng hồng như quả chín Lửng lơ lên trước nhà. Trăng ơi... từ đâu đến? Hay biển xanh diệu kì Trăng tròn như mắt cá Chẳng bao giờ chớp mi. Trăng ơi... từ đâu đến? Hay từ một sân chơi Trăng bay như quả bóng Bạn nào đá lên trời. Trăng ơi từ đâu đến? Hay từ lời mẹ ru Thương Cuội không được học Hú gọi trâu đến giờ! Trăng ơi từ đâu đến? Hay từ đường hành quân Trăng soi chú bộ đội Và soi vàng góc sân. Trăng từ đâu... từ đâu? Trăng đi khắp mọi miền Trăng ơi, có nơi nào Sáng hơn đất nước em... Tài liệu tham khảo 1. Iu. Lotman. Cấu trúc của văn bản nghệ thuật, Nxb Đại học quốc gia HN, 2004 2. Trương Đăng Dung. Tác phẩm văn học như một quá trình, Nxb KHXH, Hà Nội, 2004 115
Chương 10 Đề tài, chủ đề, tư tưởng và cảm hứng của tác phẩm văn học Nói tới tác phẩm văn học là nói tới đơn vị sáng tạo của nhà văn - một chỉnh thể thống nhất bao gồm nhiều yếu tố tạo dựng nên và chỉ trong tính chỉnh thể thì hình thức và nội dung của tác phẩm mới được thể hiện. Các khái niệm đề tài, chủ đề, cảm hứng nghệ thuật là những thuật ngữ chỉ những phương diện khác nhau thuộc nội dung của tác phẩm văn học. Xác định rõ hàm nghĩa của các khái niệm này sẽ tạo điều kiện cho việc nghiên cứu, tìm hiểu, phân tích văn bản nghệ thuật một cách chuẩn xác. 10.1 Đề tài và chủ đề – những phương diện khách quan của nội dung tác phẩm 10.1.1 Đề tài Khi cầm bút sáng tác bao giờ nhà văn cũng xác định xem tác phẩm của mình hướng vào việc phản ánh, mô tả đối tượng nào trong cuộc sống. Người đọc văn học thường thấy hiện lên những cảnh vật, những con người, những sự kiện cụ thể... Các phạm vi khuôn khổ của các hiện tượng, tâm trạng được nhà văn đặt ra trong tác phẩm được coi là đề tài của tác phẩm. Ví dụ, truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam mô tả cuộc sống tàn lụi diễn ra tại một phố huyện nghèo trước Cách mạng tháng Tám. Mùa lạc của Nguyễn Khải lại viết về sự đổi đời của con người trong cuộc sống mới. Có thể nói đề tài là một phương diện khách quan của nội dung tác phẩm, là lĩnh vực đời sống được nhà văn lựa chọn, khai thác, mô tả bằng văn bản nghệ thuật. Bất kì tác phẩm nào cũng có đề tài và muốn xác định đề tài người ta thường đặt câu hỏi: tác phẩm viết về cái gì, về phạm vi hiện thực nào của đời sống. Nói cách khác, đề tài là một phạm vi nhất định của cuộc sống đã được nhận thức, lựa chọn thể hiện trong tác phẩm. Cuộc sống của con người vô cùng sinh động và rất đa dạng với nhiều quan hệ chồng chéo chứa đựng nhiều mặt, nhiều phạm vi cuộc sống. Do đó mỗi tác phẩm của nhà văn đề cập dù 116
10.1. Đề tài và chủ đề – những phương diện khách quan của nội dung tác phẩm lớn đến đâu cũng không thể bao quát hết được. Giới hạn của phạm vi đề tài có thể xác định rộng hẹp khác nhau. Hiểu theo nghĩa rộng thì đề tài là loại vấn đề như: đề tài lịch sử, đề tài sản xuất, đề tài chiến tranh... hiểu theo nghĩa hẹp thì đề tài của tác phẩm là sự xác định cụ thể một lĩnh vực nào đó trong cuộc sống được tác giả đặt ra trong sáng tác của mình. Chẳng hạn tác phẩm Dấu chân người lính (Nguyễn Minh Châu) và Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh) đều là hai tác phẩm viết về đề tài chiến tranh. Nhưng vấn đề cụ thể mà Nguyễn Minh Châu mô tả là tinh thần dũng cảm, ngoan cường, thông minh, sáng tạo của người lính cách mạng. Còn Bảo Ninh lại đề cập đến sự tàn khốc của chiến tranh làm cho con người phải chịu mọi đau thương, mất mát, đặc biệt về mặt tinh thần như thế nào. Khi tìm hiểu đề tài của tác phẩm văn học không nên đồng nhất đề tài với đối tượng nhận thức, chất liệu đời sống hay nguyên mẫu thực tế của tác phẩm, bởi vì tất cả những điều đó nằm ngoài tác phẩm. Đề tài là đối tượng đã được nhận thức, là kết quả lựa chọn của nhà văn, là sự phản ánh khái quát đối tượng. Đề tài không chỉ được khơi gợi, quy định bởi cuộc sống hiện thực mà còn luôn được xác lập bởi lập trường tư tưởng thẩm mĩ, cách nhìn, quan niệm nghệ thuật, cá tính, tài năng sáng tạo; phụ thuộc vào những yêu cầu của thời đại và hoàn cảnh sáng tác riêng của mỗi nhà văn. Bởi vì có khi cùng sống trong một xã hội ở cùng một thời kì lịch sử nhưng các nhà văn xuất thân ở những giai cấp khác nhau hoặc là quan điểm lập trường chính trị khác nhau dẫn tới việc lựa chọn đề tài để sáng tác cũng khác nhau. Nửa đầu thế kỉ XX, ở nước ta, cuộc sống của nhân dân vô cùng cực khổ, tội ác của bọn thực dân xâm lược và chế độ phong kiến ngày một tàn bạo hơn vậy mà các nhà văn, nhà thơ lãng mạn trong nhóm Tự lực văn đoàn và phong trào Thơ mới lại có cách sống phần nào xa rời đời sống của nhân dân lao động. Do đó các sáng tác của họ thường tập trung khai thác những đề tài thuộc lĩnh vực cá nhân, mơ mộng, sầu tủi, cô đơn. Ngược lại, các nhà văn hiện thực phê phán do sống gần gũi với quần chúng nhân dân nên họ đã bám sát các đề tài thể hiện cuộc sống đau khổ, bế tắc của nông dân và cuộc sống mòn mỏi thất nghiệp của tầng lớp trí thức nghèo ở thành thị thời bấy giờ. Cuộc sống xã hội loài người vốn mang nhiều quan hệ chồng chéo bên trong nên mỗi loại hiện tượng nhân sinh đều có thể chứa đựng nhiều mặt, nhiều phạm vi cuộc sống. Do vậy mỗi tác phẩm nói về hiện thực cuộc sống lại có thể gồm một hay nhiều đề tài, có đề tài chính, đề tài phụ làm thành một hệ đề tài, nhất là ở các tác phẩm lớn. Tiểu thuyết Chiến tranh và hòa bình của L. Tônxtôi, Ơgiêni Grăngđê của Bandắc, Truyện Kiều của Nguyễn Du, Giông tố của Vũ Trọng Phụng là những tác phẩm văn học có nhiều đề tài. Đề tài cũng là một phạm trù lịch sử. Cuộc sống của con người trong xã hội luôn luôn vận động và không ngừng phát triển. Do đó có loại đề tài được quan tâm ở thời kì trước đến nay không còn thích hợp, nhường chỗ cho những đề tài mới nảy sinh. Nhìn lại văn học thời bao cấp và văn học thời kì đổi mới hiện nay, ta thấy có những sự khác biệt từ việc lựa chọn đề tài cho tới các quan niệm về các giá trị của con người được thể hiện trong tác phẩm... 10.1.2 Chủ đề Nói đến chủ đề của một tác phẩm văn học là nói tới vấn đề chính yếu, vấn đề quan trọng được nhà văn nêu lên trong tác phẩm. Khi nhà văn xác định đề tài cho tác phẩm cũng là lúc nhà văn tập trung suy nghĩ của mình nhằm làm sáng tỏ những vấn đề có ý nghĩa quan 117
10.1. Đề tài và chủ đề – những phương diện khách quan của nội dung tác phẩm trọng nhất, những vấn đề luôn luôn ám ảnh. Nhà văn Gorki cho rằng: Chủ đề là một ý tưởng nảy mầm trong vốn kinh nghiệm của tác giả, do cuộc sống mách bảo cho tác giả, nhưng vẫn còn ẩn náu trong cái vốn ấn tượng của anh ta dưới một dạng thức chưa hình thành và đòi hỏi phải được thể hiện trong những hình tượng, thúc đẩy tác giả tìm cách hình tượng hóa nó 1 . Nhận xét này của Gorki cho chúng ta thấy chủ đề của tác phẩm văn học nảy sinh từ cuộc sống và tác động mạnh vào tâm trí của nhà văn, thôi thúc nhà văn sáng tác. Nhà thơ Nguyễn Khuyến được chứng kiến cảnh học hành thi cử ô hợp, nhũng nhiễu ở nước ta cuối thế kỉ XIX, bất bình trước cảnh kẻ bất tài thì đỗ đạt, nghênh ngang võng lọng ông đã viết bài thơ Tiến sĩ giấy thật hóm hỉnh, sâu sắc: Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai Cũng gọi ông nghè có kém ai Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng Nét son tô điểm mặt văn khôi Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ Cái giá khoa danh ấy mới hời Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi. Tiểu thuyết Sống mòn, truyện ngắn Đời thừa, Giăng sáng của Nam Cao đã phản ánh cuộc sống mòn mỏi, bế tắc của tầng lớp trí thức chính là chủ đề trong các tác phẩm này. Phê phán “phép thắng lợi tinh thần” của ý thức quốc dân Trung Hoa và bản chất cải lương của cuộc cách mạng tư sản Tân Hợi là chủ đề AQ chính truyện của Lỗ Tấn. Chủ đề của tác phẩm văn học là nơi thể hiện chiều sâu nhận thức, thể hiện tầm cao của tư tưởng và năng lực thâm nhập đời sống của nhà văn. Nó giữ vai trò to lớn trong việc tạo nên giá trị tác phẩm. Thậm chí nó xác định tầm cỡ của tác phẩm. Hãy xem một loạt tên các tác phẩm như Những người khốn khổ, Chiến tranh và hòa bình, Tấn trò đời, Hội chợ phù hoa, Anh hùng thời đại, Những linh hồn chết, Tội ác và trừng phạt, Số phận con người, Tính cách Nga, Tình yêu cuộc sống, Chuông nguyện hồn ai, Quy luật muôn đời, Vỡ bờ... đã có thể thấy được tầm lớn lao của chủ đề tác phẩm đó. Bài thơ Đất nước của Nguyễn Đình Thi hấp dẫn người đọc không chỉ vì hình thức nghệ thuật của những câu thơ vừa mượt mà vừa hùng tráng, mà chủ yếu bởi sự sâu sắc của chủ đề tác phẩm. Đó là niềm tự hào về một đất nước của những người chưa bao giờ khuất và đang trong tư thế: Súng nổ rung trời giận dữ Người lên như nước vỡ bờ Nước Việt Nam từ máu lửa Rũ bùn đứng dậy sáng lòa. Chủ đề là thành phần cơ bản thuộc nội dung khái quát của tác phẩm. Nó được cụ thể hóa qua toàn bộ hình tượng tác phẩm, từ cốt truyện, nhân vật, hành động, lời nói, tư tưởng tình cảm của nhân vật trữ tình, của tác giả... Có thể cùng hướng tới miêu tả, khái quát một phạm vi đời sống nhưng trong tác phẩm của mình, mỗi nhà văn lại nêu ra, đề xuất 1 M. Gorki. Bàn về văn học, tập 2, Nxb Văn học, Hà Nội, 1970, trang 194 118
10.2. Tư tưởng và cảm hứng – những phương diện chủ quan của nội dung tác phẩm những vấn đề khác nhau. Do đó tùy thuộc ở trình độ và cái riêng trong tư tưởng, ý đồ nghệ thuật của tác giả được bộc lộ rõ trong chủ đề. Thí dụ trong văn học hiện thực phê phán 1930 - 1945 cùng hướng tới phản ánh cuộc sống đau khổ của người nông dân, ở tác phẩm Tắt đèn Ngô Tất Tố đặt vấn đề số phận của người nông dân nghèo khổ vì bị bóc lột sưu thuế; ở tác phẩm Chí Phèo, Nam Cao lại nêu vấn đề về quá trình tha hóa, biến chất của những người nông dân lương thiện dưới sự áp bức bóc lột của bọn phong kiến thống trị. Chủ đề đóng góp vai trò rất lớn trong việc làm cho tác phẩm trở nên quan trọng và có ảnh hưởng sâu rộng vượt quá phạm vi xác định của đề tài. Mỗi tác phẩm văn học thông thường có một chủ đề, nhưng cũng có những tác phẩm lớn chứa đựng nhiều chủ đề. Chiến tranh và hòa bình, Anna Karênina của L. Tônxtôi, Những người khốn khổ của V. Hugô, Vỡ bờ của Nguyễn Đình Thi là những tác phẩm có nhiều chủ đề. Điều cần chú ý là ở chỗ dù tác phẩm có bao nhiêu chủ đề chăng nữa trong đó vẫn có chủ đề chính - còn gọi là chủ đề trung tâm, kết dính các chủ đề khác lại với nhau. Truyện Kiều của Nguyễn Du có chủ đề trung tâm là tiếng kêu xé lòng về quyền sống của con người bị chà đạp. Ngoài ra còn có chủ đề lên án sự tác oai, tác quái của đồng tiền, lên án bộ mặt tàn bạo của giai cấp thống trị và ca ngợi những người anh hùng đấu tranh cho tự do. 10.2 Tư tưởng và cảm hứng – những phương diện chủ quan của nội dung tác phẩm 10.2.1 Tư tưởng Nói đến tư tưởng của tác phẩm văn học là nói tới một phán đoán về hiện thực, là cách nhìn, cách đánh giá hiện thực theo một quan điểm, một tình cảm nhất định của tác giả. Cục sắt và cây kim là hai sự vật tồn tại trong đời sống, tự nó chỉ có ý nghĩa chủng loại, chưa mang giá trị tư tưởng. Trái lại, câu tục ngữ: Có công mài sắt, có ngày nên kim lại là một phán đoán. Nó chỉ ra mối quan hệ có tính quy luật chứa đựng tư tưởng: làm bất cứ việc gì dù khó khăn đến đâu nếu quyết tâm và kiên trì nhất định thành công. Nếu ai đó nhắc đến khái niệm con người là để nhấn mạnh con người khác với các sinh thể trong cuộc sống thì chưa thể hiện tư tưởng gì. Nhưng nói người với người là bạn thì đó là một tư tưởng nhằm khẳng định con người với con người là bạn bè đồng loại thân thiết, không được làm trái điều đó. Tư tưởng trong tác phẩm văn học cũng mang đặc điểm chung là nhận thức, phán đoán và biểu thị một ý muốn, khát vọng, một thái độ tình cảm nào đó, nhưng không thể hiện một cách trừu tượng mà phải thông qua hình tượng ngôn từ. Tư tưởng nằm trong toàn bộ thế giới nghệ thuật của tác phẩm từ miêu tả hiện thực khách quan đến biểu hiện suy nghĩ, cảm xúc của chủ thể sáng tạo. Nó thường ẩn kín đáo trong hình tượng nhưng có khi phơi bày trong những lời phát biểu trực tiếp của nhân vật trữ tình, người trần thuật hay của nhà văn. Tư tưởng tác phẩm là một hiện tượng không đơn giản. Trong những tác phẩm có nhiều đề tài, nhiều chủ đề thì tư tưởng tác phẩm cũng rất đa dạng, phong phú. Ở những trường hợp ấy, thường gặp tính chất nhiều tư tưởng và chủ đề của tác phẩm. Khi tác phẩm có nhiều tư tưởng thì bao giờ cũng có tư tưởng chủ đạo (còn gọi là tư tưởng chính, tư tưởng cơ bản) giữ vai trò chủ yếu, quán xuyến toàn tác phẩm. Đọc bộ tiểu thuyết Chiến tranh và hòa bình của L. Tônxtôi ta thấy tư tưởng bao trùm lên toàn tác phẩm là sự ca ngợi cuộc chiến tranh 119
10.2. Tư tưởng và cảm hứng – những phương diện chủ quan của nội dung tác phẩm nhân dân với lòng yêu nước nồng nàn của nhân dân Nga trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại chống quân xâm lược Napôlêông. Ngoài ra tác giả còn lên án lối sống xa hoa, ích kỉ của giới quý tộc, phê phán chế độ mục nát của Nga hoàng cùng với những quan điểm lầm lạc về định mệnh lịch sử v.v... Tư tưởng của tác phẩm văn học thường được thể hiện qua sự lí giải chủ đề. Điều đó có nghĩa là chủ đề mà tác giả đặt ra trong tác phẩm bao giờ cũng được đánh giá theo một quan điểm nhất định. Lí giải chủ đề là sự thuyết minh, trả lời, giải đáp những vấn đề được đặt ra trong tác phẩm dựa trên thế giới quan, hệ tư tưởng, ý thức giai cấp, sự kinh nghiệm nhận thức, thiên kiến... Phân tích sự lí giải chủ đề ta hiểu được chiều sâu tư tưởng của tác phẩm. Tiểu thuyết Sống mòn của Nam Cao nêu lên vấn đề số phận của tầng lớp trí thức nghèo và nhân dân lao động trước Cách mạng. Tác phẩm là tiếng kêu khẩn thiết về cuộc sống bấp bênh, mòn mỏi trong đó mọi ước vọng cao cả, các tình cảm tốt đẹp và cả đến sự sống cũng ngày một nhỏ bé đi, tầm thường hơn và đang đứng trên bờ hủy diệt. Tác giả đã lí giải vấn đề này như thế nào? Trước hết, với lập trường nhân đạo chủ nghĩa, tác giả đã nhận ra những ước vọng trong phạm vi đời tư, những đòi hỏi phát huy tài năng, phát triển nhân cách. Cuộc sống cơm áo vật chất làm cho con người trở nên thấp hèn, những thói quen, thành kiến lạc hậu làm người ta không hiểu nhau. Thói nhu nhược, lòng sợ hãi đổi thay, sợ hãi những gì chưa tới làm họ không vượt ra khỏi vòng luẩn quẩn để hành động quyết liệt đổi thay cuộc sống. Như vậy chủ đề tác phẩm được lí giải chủ yếu bằng phương diện lối sống tâm lí, phong tục sinh hoạt. Cách nhìn tuy chưa mở rộng sang bình diện xã hội lịch sử, chưa thấy bóng dáng các sự kiện lịch sử xã hội đương thời, chưa thấy viễn cảnh đời sống, nhưng đã cho thấy nỗi đau quằn quại của những kiếp người chết mòn, nhu cầu bức thiết muốn đổi thay toàn bộ tồn tại để cứu vãn con người trong mỗi con người2 . Điều đáng chú ý là tư tưởng tác phẩm chủ yếu phải “toát ra” từ tình huống, tính cách, từ sự miêu tả các hiện tượng đời sống. Ăngghen từng nói: “Bất cứ sự miêu tả nào đồng thời cũng tất yếu là một sự giải thích”. Sự lí giải bằng hình tượng nằm ngay trong tương quan các nhân vật, trong bước ngoặt của đời sống, trong các hiện tượng được miêu tả lặp lại một cách có quy luật3 . Một trong những tư tưởng của Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung) là tư tưởng “thiên mệnh”: con người dù có trí tuệ tuyệt vời hay gian trá xảo quyệt, vũ dũng siêu phàm hay nhân từ đạo đức đến đâu, dù có khi đã chiếm được thế lớn trong thiên hạ, nhưng cuối cùng đều không có cách nào thay đổi được mệnh trời. Những lời trăng trối, những giọt nước mắt, những lần ngửa mặt kêu trời của những anh hùng hào kiệt Tam quốc đều thể hiện sự bất lực trước thiên mệnh! 10.2.2 Cảm hứng Cảm hứng là trạng thái tâm lí phấn chấn của trí tuệ, là niềm say mê, là sự khát vọng của người nghệ sĩ với những vấn đề mà họ quan tâm, là nhiệt tình khẳng định và phủ định một điều gì đó trong cuộc sống, một trạng thái tình cảm mãnh liệt. Tác phẩm văn học là sản phẩm tinh thần bao giờ cũng được hình thành từ sự rung cảm, xúc động trước cuộc sống của nhà văn. Bất cứ mô tả con người với những số phận hay cảnh 2 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 266 3 Lí luận văn học (sách đã dẫn), trang 267 120
10.2. Tư tưởng và cảm hứng – những phương diện chủ quan của nội dung tác phẩm vật của thiên nhiên, của xã hội nội dung tư tưởng của tác phẩm không bao giờ chỉ là sự lí giải dửng dưng, lạnh lùng mà luôn gắn liền với cảm xúc mãnh liệt. Cảm hứng của tác giả dẫn đến sự đánh giá theo quy luật của tình cảm. Trước ngày miền Nam giải phóng, nhà thơ Tố Hữu đã viết hàng loạt bài thơ về nửa đất nước đau thương nhưng rất đỗi anh hùng và đó là những bài thơ rất hay. Sở dĩ như vậy là vì cảm hứng của nhà thơ gắn liền với miền Nam. Điều này được chính tác giả khẳng định qua ba khổ thơ đầu trong một bài thơ có tựa đề là Miền Nam: Nếu tâm sự cùng ta bạn hỏi Tiếng nào trong muôn ngàn tiếng nói Như nỗi niềm nhức nhối tim gan Trong lòng ta hai tiếng: Miền Nam Khi âu yếm cùng anh em hỏi Tên nào trong muôn ngàn tên gọi Như mối tình chung thủy không tan Trong lòng anh hai tiếng: Miền Nam Nếu em hỏi quê nào đẹp nhất Bóng dừa xanh quanh sóng biển lam Óng xanh lúa chan hòa mặt đất Xanh ngắt trời quê ấy: Miền Nam. Về bản chất, cảm hứng nghệ thuật là tình cảm xã hội đã được ý thức. Tính xã hội của cảm hứng càng rộng lớn, sâu sắc bao nhiêu thì tác động đến tư tưởng tình cảm người đọc càng sâu rộng bấy nhiêu. Cảm hứng sôi sục tinh thần yêu nước thương dân trong Hịch Tướng sĩ của Trần Hưng Đạo, Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi đã thổi bùng nhiệt tình yêu nước của bao thế hệ người Việt. Cảm hứng thế sự trong bài thơ Thói đời của Nguyễn Bỉnh Khiêm, trong Chúc tết của Trần Tế Xương cho đến nay vẫn nguyên giá trị. Có thể nói nội dung của cảm hứng tư tưởng trong tác phẩm bộc lộ qua những tình cảm có khi là sự khẳng định, ngợi ca, tin tưởng, biết ơn. Ví dụ thơ ca của Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Chế Lan Viên, Chính Hữu, Quang Dũng... viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh, viết về Đảng, về anh bộ đội cụ Hồ v.v... Có khi là sự phủ định cái xấu, cái ác ví dụ như Giông tố, Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, Việc làng của Ngô Tất Tố... Trong mỗi tác phẩm có thể có một hay nhiều cảm hứng, những cảm hứng này thường xen kẽ hòa quyện vào nhau. Đọc bài thơ Bên kia sông Đuống của thi sĩ Hoàng Cầm ta thấy cùng với cảm hứng yêu quê hương tha thiết còn có cả lòng căm thù bọn thực dân Pháp xâm lược và sự ca ngợi anh bộ đội, ca ngợi tình cảm quân dân tạo nên những chiến công vang dội để quê hương sạch bóng quân thù. Cảm hứng trong sáng tạo nghệ thuật gồm nhiều loại. Tùy theo cấu tạo tâm sinh lí, sở trường cá nhân, trình độ văn hóa, môi trường giáo dục, hoàn cảnh xã hội mà mỗi người cầm bút sáng tác có những thiên hướng cảm hứng khác nhau, làm thành những khuynh hướng cảm hứng phong phú của văn học. 121
10.3. Ý nghĩa của tác phẩm văn học 10.3 Ý nghĩa của tác phẩm văn học Nghiên cứu tác phẩm văn học từ việc xem xét đề tài, việc xác định chủ đề cho tới việc tìm hiểu tư tưởng, cảm hứng là để thấy được ý nghĩa của tác phẩm. Đây chính là sự khẳng định xem tác phẩm đó đã mang lại cho người đọc những giá trị gì. Tác phẩm nào càng đem lại nhiều giá trị tinh thần trong cảm nhận thì càng nhiều ý nghĩa. Nhưng ý nghĩa tác phẩm không phải chỉ phụ thuộc vào bản thân văn học nghệ thuật. Nó là hệ quả của một quá trình tiếp nhận mau chóng hoặc lâu dài vừa mang tính khách quan, vừa mang tính chủ quan. Khách quan bởi nó vốn có hoặc rõ ràng hoặc chìm lấp trong tác phẩm. Chủ quan bởi nó chỉ được phát hiện bằng chủ thể nhận thức và phù hợp với tầm đón nhận của chủ thể và tầm đón nhận của thời đại. Như vậy, ý nghĩa của tác phẩm là nội dung, là bài học của nó trong tiếp nhận của bạn đọc thuộc các thế hệ, thời đại khác nhau. Thí dụ, truyện Cây khế, có người nhìn nhận đó như là lời răn đe không được sống tham lam độc ác, hoặc như là bài học về việc ở hiền gặp lành. Có người cho đó là câu chuyện về ước mơ con người có thể thoát khỏi cuộc sống cơ cực của mình bằng sự giúp đỡ của những điều kì diệu... Có những tác phẩm ở thời đại này bị lãng quên hoặc đánh giá chưa thoả đáng thì đến thời đại sau với cách nhìn mới mẻ lại được đánh giá đúng về những giá trị mà các tác phẩm ấy chứa đựng. Ví dụ, trước Cách mạng có những quan niệm đánh giá lệch lạc về Truyện Kiều của Nguyễn Du dẫn tới lời khuyên: Làm gái chớ kể Thúy Vân, Thúy Kiều thì sau Cách mạng, Truyện Kiều được xem là kiệt tác văn chương trong kho tàng văn học của dân tộc. Văn học lãng mạn gồm các sáng tác của nhóm tiểu thuyết Tự lực văn đoàn và phong trào Thơ Mới có thời kì bị lãng quên hoặc bị phủ định thì đến thời kì đổi mới được đánh giá đúng những giá trị đáng ca ngợi và những hạn chế của dòng văn học này. Như vậy, ý nghĩa không thể tách rời nội dung tác phẩm, là chiều sâu, là khả năng tác động tới xã hội của nội dung. Ý nghĩa là phạm trù mang tính giá trị. Nội dung tác phẩm không có gì thì ý nghĩa của nó cũng nông cạn. Nội dung đa nghĩa thì ý nghĩa cũng đa trị. Tiêu chuẩn để xác định ý nghĩa tác phẩm là tầm quan trọng và tính chân thật của hiện thực được mô tả; chiều sâu của sự miêu tả thế giới bên trong con người; độ sâu sắc, cao đẹp của tư tưởng và những giá trị thẩm mĩ, tất cả đem lại ý nghĩa đối với đời sống tinh thần các thế hệ người đọc. 10.4 Hướng dẫn học tập Kiến thức cơ bản cần nắm vững 1. Đề tài là một phương diện khách quan của nội dung tác phẩm, là lĩnh vực đời sống được nhà văn lựa chọn, khai thác, bình giá, là đối tượng được nhận thức. Muốn tìm đề tài người ta phải trả lời câu hỏi: Tác phẩm viết về cái gì? Về phạm vi thực hiện nào? Đề tài văn nghệ rất phong phú. Nó được quy định bởi cuộc sống hiện thực và lập trường tư tưởng thẩm mĩ của nhà văn. Đề tài là khái niệm về loại, trung tính trên bình diện tư tưởng nhưng cách chọn đề tài thì lại bộc lộ quan niệm riêng của nhà văn. Mỗi tác phẩm có một hay nhiều đề tài (hệ đề tài). Có loại đề tài vĩnh cửu, đề tài thời sự, đề tài trung tâm. Khảo sát đề tài của hàng loạt tác phẩm giúp tìm hiểu đặc điểm nhận 122

Page 2

YOMEDIA

Phần 2 của giáo trình Lí luận văn học trình bày về tác phẩm văn học và loại thể văn học. Mỗi phần gồm có nhiều chương. Trong từng chương, ngoài việc trình bày nội dung còn có phần hướng dẫn học tập để các bạn sinh viên và học viên nắm vững những kiến thức cơ bản; phần Hệ thống câu hỏi và Bài tập thực hành để các bạn có thể vận dụng những kiến thức đó. Hy vọng giáo trình này sẽ hỗ trợ hiệu quả cho các bạn trong quá trình học tập.

21-10-2015 337 77

Download